کاخ خورشید کلات مشهد

کاخ خورشید، نگینی درخشان در کلات نادری مشهد. ایران کشوری تاریخی و با قدمت است که به هر گوشۀ آن سرک بکشی برگ‌های مختلفی از کتاب تاریخ را در آن می‌بینی. قسمت شمال شرقی ایران مرکز حکمرانی یکی از سلسله‌های پرقدرت دوران یعنی افشاریان بوده، افشاریان با نادرشاه بزرگ به اوج قدرت و کشورگشایی می‌رسند. نادر شاه که بیشتر در میدان جنگ بود از ابتدای حکومتش دستور به ساخت بنایی در شهر کلات را داد که ساخت آن تا پایان عمر او ادامه داشت و البته نیمه کاره رها شد. دربارۀ کاخ خورشید روایات متعددی وجود دارد. این بنای تاریخی شکوهمند که یکی از معدود آثار به‌جا مانده از افشاریان است، خیلی کم مورد توجه قرار گرفته، پته در ادامه درباره کاخ خورشید و روایات آن بیشتر توضیح می‌دهد.

موقعیت استراتژیک کلات نادری

شهر کلات در مرز ایران و ترکمستان و در 145 کیلومتری شمال مشهد درمیان کوه‌های هزارمسجد قرار دارد. موقعیت جغرافیایی آن با دخالت عوارض طبیعی زمین، مثل کوه‌ها و تپه ماهورها خیلی خاص و نفوذ ناپذیر شده. این حصار طبیعی دور این منطقه باعث شده که حکام منطقه تقریبا با خیالی آسوده به حکومت بپردازند زیرا که خیالشان از موقعیتشان راحت است. تیمور لنگ برای فتح این شهر 14 بار تلاش کرده و هر 14 بار هم شکست خورده. همۀ این عوامل دست به دست هم داده که نادر شاه افشار دستور به ساخت کاخی به اسم خورشید را بدهد. خورشید نام یکی از همسرهای نادرشاه افشار بوده که احتمالا محبوبیت بسیاری نزد او داشته.

دلیل ساخت  عمارت خورشید

تمامی نکاتی که دربارۀ این عمارت بیان می‌شود اکثرا بر اساس مستندات باستان‌شناسی و مشاهده بنا به دست آمده. همانطور که می‌دانید نادرشاه با لشگرکشی به هند دو جواهر ارزشمند کوه نور و دریای نور را به غنیمت گرفت. این دو جواهر پس از بازگشت نادر به ایران احتیاج به مأمنی برای نگهداری داشتند. موقعیت کاخ خورشید می‌توانست محل مناسبی برای نگهداری این دو جواهر باشد. عده‌ای معتقدند که نادرشاه از کاخ خورشید برای نگهداری کوه نور و دریای نور استفاده کرده. نادرشاه در سال 1151 هجری قمری دستور به ساخت عمارت خورشید را داد و تا پایان دوران حکومتش ساخت این بنا به طول انجامید. نادرشاه در اواخر عمرش مردی تندخو و بسیار بداخلاق شده بود که همۀ اطرافیانش از دست وی به ستوه آمده بودند. به خاطر همین موضوع در سال 1160 به طور ناگهانی به قتل رسید. عده‌ای معتقدند که نادرشاه این عمارت را برای آرامگاه خودش ساخته اما به دلیل مرگ او کار ساخت این عمارت نیمه تمام ماند.

عمارت خورشید تلفیقی از معماری هند و ایران

نادرشاه پس از فتح هند، عده‌ای از معماران و سنگ‌تراشان هندی را به ایران آورد و از آن‌ها برای ساخت عمارت خورشید بهره برد. نمای بیرونی این بنا، نقاشی‌هایی از میوه‌های گرمسیری و طوطی دارد و با تراش‌‌هایی که متعلق به معماری هند است جلوه‌ایی از هند را به تصویر می‌کشد اما هرچه بیشتر به تماشای عمارت بپردازی معماری ایرانی بیش از پیش روبروی چشمتان قرار می‌گیرد. وقتی وارد مجموعه کاخ خورشید می‌شوید، ردیف درختان چناری را می‌بینید که فضای بسیار دلنشینی را فراهم کرده پس از گذر از میان درختان سر به فلک کشیده، بنای کاخ خورشید را می‌بینید که در مرکز باغ قرار گرفته است. بنای کاخ خورشید شامل سه طبقه است که از یک ورودی 8 ضلعی وارد عمارت می‌شوید. در هنگام گذر از ورودی با نقاشی‌های زیبا، طلاکاری و نقوش هندسی تزئیین شده روبرو می‌شوید. قسمت داخلی عمارت 12 اتاق وجود دارد که هرکدام از اتاق‌ها گچ‌بری‌های مخصوص خود را دارد در هر کدام از اتاق‌ها نیز نقاشی‌هایی از شاهزادگان افشاری به چشم می‌خورد.

حالا نوبت به آن رسیده بیشتر راجع‌به خود بنا و کلیات سازه صحبت کنیم. همانطور که پیشتر ذکر شد این عمارت شامل سه طبقه است.

طبقه زیر همکف که بیشتر شبیه زندانی تاریک و مخوف است، البته این طبقه می‌تواند جایگاهی برای نگه‌داری غنایم و جواهرات قیمتی نیز باشد.

طبقه همکف که که حدود یک و نیم متر از سطح باغ ارتفاع دارد با پنج پله شما به محوطۀ داخلی عمارت می‌رسید. در این طبقه قطعا حیرت زده خواهید شد. زیبایی نقوش و طلاکاری‌ها چشم هر بیننده‌ای را مبهوت می‌کند.

طبقه بالایی که با میل‌های خیاری شکل به جای گنبد بنا قرار گرفته در قسمت بیرونی در بعضی میل‌ها فضای خالی‌ای مشاهده می‌شود که برای تامین نور داخل به این شکل ساخته شده‌اند. گچ‌بری‌های سر ستون این میل‌ها کامل نشده که این موضوع یکی از نشانه‌های ناتمام ماندن کاخ خورشید است. در قسمت داخلی طبقه بالایی دورتادور سورۀ نبأ نوشته شده است. برای رسیدن به طبقه بالا پله‌های بسیار کوچکی از جرز دیوارها درست شده که به سختی می‌‌توان از آن‌ها بالا رفت.

سخن پایانی

این کاخ، عمارت، اقامگاه یا آرامگاه بنایی بسیار زیبا و چشم‌نواز است که دیدن آن بسیار توصیه می‌شود. اما اینکه کاربری بنا برای چه چیزی بوده همگی در حد حدس و گمان است. قوی‌ترین فرضیه این است که نادرشاه افشار دستور به ساخت عمارت خورشید را برای کاربری مقبره داده و دلیل اینکه این بنا را مقبره می‌دانند این است که مقبره‌های با این شکل و شمایل با فاصله زمانی کمی از این منطقه پیدا شده‌اند. یکی دیگر از دلایل مقبره بودن این سازه، نوشتن سوره نبأ بر دیوارۀ بالایی کاخ است، البته می‌توان چنین فرض کرد که نادر پس از فتح هند و آوردن غنیمت‌های ارزشمند به این فکر افتاده که می‌‌تواند از موقعیت این بنا برای حفظ این جواهرات ارزشمند هم استفاده کند.