قلعه ضحاک | قلعه باستانی تبریز که انگار از دل شاهنامه بیرون آمده است
امیر مسعودی در دل تاریخ پر فراز و نشیب ایران، گوهرهایی پنهان مانده‌اند که هر کدام داستانی شنیدنی برای گفتن دارند. یکی از این گنجینه‌های ارزشمند، قلعه ضحاک در شهرستان هشترود تبریز است. این قلعه باستانی با قدمتی بیش از سه هزار سال، همچون نگینی بر انگشتری آذربایجان می‌درخشد. معماری شگفت‌انگیز و موقعیت استراتژیک این دژ آن را به یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران تبدیل کرده است. گویی افسانه‌های شاهنامه در میان دیوارهای این قلعه جان گرفته‌اند و هر گوشه آن، داستانی از دلیران و پادشاهان باستانی را روایت می‌کند. با قدم گذاشتن در این مکان، سفری به اعماق تاریخ را تجربه خواهید کرد. پیش از سفر به تبریز برای آشنایی بیشتر با این اثر تاریخی با ما همراه باشید.
معرفی قلعه ضحاک
قلعه ضحاک با حال و هوای اسرارآمیزی که دارد، گویی مستقیماً از دل افسانه‌های شاهنامه به واقعیت پیوسته است. این دژ تاریخی که به نام آژی‌دهاک نیز شناخته می‌شود، یکی از جاذبه‌های دیدنی تبریز به شمار می‌رود و به واسطه قدمت دیرینه و طبیعت بکر و زیبای اطرافش، شهرت فراوانی یافته است. این مکان در طول تاریخ با نام‌های گوناگونی همچون قلعه آژدهاک، دژ اژدهاک، قیز قلعه‌سی، داش قلعه‌سی، باروآس، رویی‌دژ و فاناسپا خوانده شده است. جالب اینجا است که مردم محلی به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص قلعه، آن را با نام نارین قالا نیز می‌شناسند.
نام اصلی این قلعه باستانی آژی‌دهاک بوده است. ضحاک در لغت به معنای دروغ و فریب، صفتی بود که برای اهریمن و دیو به کار می‌رفت. تاریخچه این بنا به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش از دوران اشکانیان و ساسانیان بازمی‌گردد که نشان از قدمت بسیار بالای این قلعه دارد. اهمیت تاریخی و فرهنگی این اثر باعث شد تا در سال ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد و به عنوان یک میراث ارزشمند ملی مورد حفاظت قرار گیرد. این قلعه نه تنها یک بنای تاریخی است، بلکه نمادی از تمدن و فرهنگ غنی ایران باستان نیز محسوب می‌شود.
قلعه ضحاک تنها یک سازه نیست، بلکه مجموعه‌ای از سازه‌ها و فضاهای مختلف است که در طول تاریخ به آن اضافه شده‌اند. در این قلعه می‌توان آثار معماری مختلفی از دوره‌های گوناگون تاریخی را مشاهده کرد. قلعه ضحاک علاوه بر ارزش‌های تاریخی، دارای ارزش‌های طبیعی نیز هست. موقعیت مکانی این قلعه در ارتفاعات و در میان طبیعتی بکر و زیبا، باعث شده تا بازدید از آن تجربه‌ای فراموش‌نشدنی باشد. این ترکیب منحصربه‌فرد از تاریخ و طبیعت، قلعه ضحاک را به یکی از جذاب‌ترین مقاصد گردشگری در ایران تبدیل کرده است.
قلعه ضحاک کجاست؟
قلعه ضحاک یا آژدهاک در شهرستان هشترود تبریز واقع شده است. این قلعه باستانی، گواهی بر تاریخ کهن و تمدن‌های درخشانی است که در این منطقه سکونت داشته‌اند. سفر به قلعه ضحاک، فرصتی برای آشنایی با این تمدن‌ها و لمس تاریخ در دل طبیعت است. قلعه ضحاک در ارتفاع ۲۳۰۰ متری از سطح دریا و بر فراز ارتفاعات منفرد قرار گرفته است. این موقعیت استراتژیک، امکان تسلط کامل بر منطقه اطراف را برای ساکنان قلعه فراهم می‌کرده است. این قلعه در طول سالیان متمادی و در دوره‌های مختلف تاریخی مانند هخامنشیان، ساسانیان و اشکانیان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این بنا در دوران اسماعیلیان (دوره‌های اسلامی) مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت و بر وسعت آن افزوده شد.
قلعه ضحاک وسعت قابل توجهی دارد؛ به طوری که طول آن حدود ۱۰ کیلومتر و عرض آن ۲ کیلومتر است. این وسعت نشان می‌دهد که قلعه در گذشته، یک مرکز مهم جمعیتی و نظامی بوده است. قلعه ضحاک در حاشیه رودخانه زیبای قرانقوچای و در قسمت شرقی کوهستان‌های سرملو و ایستگاه خراسانک با چشم‌اندازی زیبا و سرسبز قرار دارد. همچنین، این قلعه با روستاهای عربلو، دلمه، دانقاران و خواجه محمود همجوار است که این همجواری، به ارتباط و تعاملات اجتماعی و اقتصادی قلعه با مناطق اطراف اشاره دارد.
فاصله قلعه ضحاک تا تبریز
قلعه ضحاک در فاصله تقریبی ۱۲۹ کیلومتری از شهر تبریز واقع شده است. برای رسیدن به این دژ تاریخی با خودرو، به حدود ۲ ساعت و ۱۵ دقیقه رانندگی نیاز دارید. مسیری که به سوی این قلعه رهنمون می‌شود، از تبریز آغاز شده و با گذر از اتوبان تهران-تبریز، تجربه‌ای نسبتاً آسان را برای مسافران فراهم می‌کند. پس از طی کردن حدود ۱۲۰ کیلومتر به سه راهی هشترود به مراغه می‌رسیم. با ادامه مسیر و پیمودن ۱۴ کیلومتر دیگر از هشترود، به ایستگاه راه‌آهن خراسانک خواهیم رسید. بازدیدکنندگان در این نقطه می‌توانند خودرو خود را پارک کرده و پس از صرف صبحانه‌ای دلچسب در روستا، خود را برای پیاده‌روی به سوی قلعه آماده کنند. از این نقطه کوله‌پشتی‌ها را بر دوش انداخته و با گام‌هایی استوار، راهی سفری در دل تاریخ می‌شویم.
پس از حدود نیم ساعت پیاده‌روی به ابتدای تونل اول می‌رسیم. به دلیل آلودگی هوا و خطرات احتمالی عبور قطار، توصیه می‌شود از ورود به تونل خودداری کرده و در فضای باز به مسیر خود ادامه دهید تا به تونل دوم برسید. از اینجا به بعد دو مسیر برای رسیدن به قلعه وجود دارد: دوست‌داران کوهنوردی می‌توانند از سمت راست تونل، مسیر مخصوص کوهنوردان را انتخاب کنند و علاقه‌مندان به پیاده‌روی نیز می‌توانند از سمت چپ تونل و در امتداد رودخانه حرکت کننه تا به ورودی قلعه برسند.
تاریخچه قلعه ضحاک
نظرات گوناگونی در مورد تاریخچه قلعه ضحاک وجود دارد. برخی بر این باور هستند که این قلعه محل زندگی ضحاک، پادشاهی ستمگر در شاهنامه فردوسی بوده است. ضحاک ماردوش شخصیتی اساطیری است که برای درمان بیماری خود مغز جوانان را می‌خورده و در نهایت توسط کاوه آهنگر شکست می‌خورد. این روایت، رنگ و بویی افسانه‌ای به قلعه می‌بخشد و آن را با داستان‌های حماسی پیوند می‌دهد.
از سوی دیگر، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این قلعه به مادها و پادشاه آن‌ها، آژدهاک تعلق دارد. کاربرد اصلی این قلعه مانند بسیاری از قلعه‌های باستانی، دفاع و محافظت از شهر بوده است. قلعه ضحاک همچون دژی مستحکم، در موقعیتی استراتژیک بنا شده و از سه طرف با پرتگاه‌های عمیق احاطه می‌شود. دیوارهای قلعه با کنده‌کاری‌های ظریف و هنرمندانه تزئین شده‌اند که نشان از اهمیت و شکوه این بنا در دوران باستان دارد.
از چشمه‌ای در دامنه کوه‌های اطراف برای تامین آب مورد نیاز قلعه استفاده می‌شده است. آب این چشمه از طریق لوله‌هایی که در زیر زمین کار گذاشته شده بودند، به ارتفاعات قلعه منتقل می‌شد. بقایای این لوله‌های گلی و قالب‌های سنگی هنوز هم در محوطه قلعه قابل مشاهده هستند. این لوله‌ها حدود ۵۰ سانتی‌متر عرض و یک متر عمق داشته‌اند و نشان از مهندسی پیشرفته در آن دوران دارند. متأسفانه، امروزه این قلعه مورد غارت و کاوش‌های غیرقانونی قرار گرفته است.
غارتگران و جویندگان گنج به امید یافتن گنجینه‌های قدیمی، بخش‌های زیادی از قلعه و محوطه اطراف آن را تخریب کرده‌اند. این اقدامات غیرقانونی آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این اثر تاریخی وارد کرده و بخشی از هویت فرهنگی ما را به خطر انداخته است. در سال ۱۹۷۱ میلادی، یک تیم باستان‌شناس آلمانی برای اولین بار به بررسی و تحقیق در مورد قلعه ضحاک پرداخت.
با توجه به دروازه‌های قلعه که بقایای برج‌های نیمه استوانه‌ای هستند و همچنین پوشش سنگی دیوارها، قدمت این قلعه به دوره ساسانیان می‌رسد. سفال‌هایی نیز در این قلعه پیدا شده که به سده‌های شش و هفت هجری قمری بازمی‌گردند. یکی از معروف‌ترین نقوش حکاکی شده بر روی این قلعه، نقش کلاغی است که پنجه خود را بر پشت گاوی زده است و شباهت زیادی به میترا در آیین مهرپرستی دارد. در کنار این نگاره، نقوش دیگری مانند چندین سر شیر، ایزد بانو، تصویر مردی داخل گل‌های نیلوفر و یک سرباز پارتی نیز مشاهده می‌شود.
قلعه ضحاک با توجه به موقعیت خوبی که دارد، یکی از مشهورترین آثار تاریخی این استان به شمار می‌رود و سالانه گردشگران زیادی برای بازدید از این قلعه به این منطقه سفر می‌کنند. با توجه به این که مسیر رسیدن به قلعه کمی دشوار است، توصیه می‌شود برای بازدید از این منطقه لباس و کفش مناسب به همراه داشته باشید تا از این سفر تاریخی لذت کافی را ببرید.
افسانه ها و دلیل نامگذاری قلعه ضحاک
نام قلعه ضحاک ریشه در افسانه‌های کهن ایرانی دارد و از شخصیت ضحاک در شاهنامه فردوسی گرفته شده است. ضحاک شاهی ستمگر و عرب‌تبار بود که پس از کشتن پدرش مرداس، بر تخت نشست. مردم ایران که از ظلم و ستم جمشید به ستوه آمده بودند، به سوی ضحاک رفتند و او را به پادشاهی برگزیدند. بدین ترتیب، ضحاک جمشید را به قتل رساند و تاج و تخت را از آن خود کرد.
داستان‌های مربوط به ضحاک با ماران روییده از شانه‌هایش و نیاز به تغذیه آن‌ها با مغز جوانان، در فرهنگ ایران جایگاهی ویژه دارد. ابلیس در لباس آشپز و طبیب به ضحاک نزدیک شده و باعث روییدن مارهایی در دو دوش وی می‌شود. این عمل او نمادی از ستم و خونریزی بود که در دوران حکومت ضحاک بر مردم تحمیل می‌شد. ضحاک برای تسکین این درد مجبور بود هر روز مغز سر دو جوان را به مارها بخوراند.
در نهایت، کاوه آهنگر با برافراشتن پرچمی از چرم آهنگری، مردم را به قیام علیه ضحاک فراخواند و فریدون را به عنوان پادشاه برگزیدند. فریدون با ضحاک جنگید، او را شکست داد و در کوه دماوند به بند کشید. برخی دیگر بر این باور هستند که ضحاک عربی شده نام آژی‌دهاک، آخرین پادشاه ماد است که به دست کوروش بزرگ کشته شد و ممکن است این قلعه، همان قلعه آژی‌دهاک باشد.
معماری قلعه ضحاک هشترود
قلعه ضحاک در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده و از نظر معماری بسیار منحصربه‌فرد است. این قلعه باستانی شامل بخش‌های مختلفی از جمله آب‌انبارها، آسیاب‌ها، مخازن سنگی، حمام‌های قدیمی و آثار تاریخی متعدد می‌شود. بسیاری از اتاق‌ها و فضاهای قلعه در دل زمین و کوه کنده شده‌اند و به صورت حفره‌هایی بدون سقف نمایان هستند که در دیواره‌های آن‌ها طاقچه‌هایی برای قرار دادن وسایل و اشیاء ایجاد شده است.
همان‌طور که اشاره شد، مجموعه باستانی قلعه ضحاک حدود ۱۰ کیلومتر طول و ۲ کیلومتر عرض دارد و از سه طرف به پرتگاه مشرف است. این موقعیت استراتژیک قلعه را به مکانی امن و مقاوم در برابر حملات دشمنان تبدیل کرده بود. در این قلعه بخش‌های مختلفی از جمله سالن شورا، حمام و بخش‌های دیگر وجود داشته است که نشان‌دهنده اهمیت این مکان در دوران باستان است.
یکی از شاخص‌ترین بناهای قلعه ضحاک، چهارطاقی مربوط به دوره ساسانی است که تا حدودی سالم باقی مانده‌اند. این چهارطاقی با آجرهای بزرگ سرخ‌رنگ و معماری خاص دوره ساسانی ساخته شده و نمادی از هنر و معماری آن دوران است. با وجود اینکه در گذر زمان پوشش طاق و یکی از پایه‌های این بنا تخریب شده بود؛ اما اکنون مرمت شده و برای بازدید در دسترس عموم قرار دارد.
یکی از نکات جالب توجه در معماری قلعه ضحاک، سیستم انتقال آب آن است. حفره‌ها و کانال‌هایی به عنوان سیستم انتقال آب طراحی شده بودند که آب را از چشمه‌ای در پایین‌دست قلعه به داخل آن هدایت می‌کردند. این سیستم انتقال آب نشان‌دهنده دانش و مهارت بالای مهندسان آن دوران در مدیریت منابع آب بوده است.
در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی در قلعه ضحاک، یک تالار بزرگ به وسعت ۱۱*۱۱ متر با راهروهای جانبی کشف شده است. این تالار با طرح‌ها و نقش‌های گچ‌بری مختلف و رنگ‌های اخرایی، زرد، آبی و سبز تزئین شده‌اند. نقش‌های موجود شامل نقوش برجسته‌ی انسان، حیوان، گل و گیاه و نقوش هندسی می‌شود و نشان می‌دهد که این مکان در گذشته اهمیت بالایی داشته است.
گنج قلعه ضحاک
افسانه‌ها حکایت از آن دارند که ضحاک ماردوش، گنجینه‌های گرانبهایی را در قلعه ضحاک پنهان کرده است. این باور انگیزه‌ای قوی برای جویندگان گنج در طول تاریخ بوده؛ اما تا به امروز هیچ‌کس نتوانسته به این گنج‌های افسانه‌ای دست یابد. انتخاب این مکان مرتفع برای ساخت قلعه، تدبیری هوشمندانه از سوی ضحاک بوده تا دسترسی به پناهگاه و گنجینه‌هایش را برای دیگران دشوار سازد. در سال‌های اخیر، حفاری‌های غیرمجاز و بی‌رویه به امید یافتن گنج، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این محوطه تاریخی وارد کرده‌اند. به همین دلیل، سازمان میراث فرهنگی با گماردن نگهبانانی در این منطقه، تلاش دارد تا از این اثر باستانی در برابر تخریب‌های بیشتر محافظت کند. این تلاش‌ها اگرچه قابل تقدیر هستند؛ اما نیازمند حمایت و همکاری بیشتر مردم محلی و گردشگران است. حفاظت از این میراث ارزشمند نه تنها وظیفه سازمان میراث فرهنگی، بلکه وظیفه تک تک ما محسوب می‌شود.
زندان قلعه ضحاک
سازه‌ای در میان بقایای قلعه ضحاک وجود دارد که به زندان قلعه معروف است و گویی دیوارهایش رازهای بسیاری را در خود نهفته دارد. برخی بر این باور هستند که پس از شکست ضحاک به دست کاوه آهنگر، وی در این زندان محبوس شده است. این روایت اگرچه مستندات تاریخی قاطعی ندارد؛ اما به جذابیت و رمز و راز این قلعه می‌افزاید. تصور اینکه این بنا روزی محل نگهداری پادشاهی ستمگر بوده، ذهن هر بازدیدکننده‌ای را به سوی گذشته‌های دور پرواز می‌دهد.
زندان قلعه با دیوارهای سنگی و فضای تاریک و نمور خود، گواهی بر دوران ظلم و ستم ضحاک است. بازدید از این مکان فرصتی است تا با تاریخ و افسانه‌های این سرزمین بیشتر آشنا شویم و از سرنوشت حاکمان مستبد عبرت بگیریم. این زندان به عنوان یک اثر تاریخی، نمادی از پیروزی نهایی عدالت بر ظلم و ستم است.
جاهای دیدنی نزدیک قلعه ضحاک هشترود
این قلعه تنها یک اثر تاریخی نیست، بلکه دروازه‌ای به سوی طبیعت بکر و دیدنی‌های اطراف خود نیز هست. در ادامه به بررسی برخی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری نزدیک به قلعه ضحاک می‌پردازیم:
رودخانه قرانقو چای
رودخانه قرانقو چای جواهری پنهان در دل طبیعت، در میان شهرستان‌های هشترود و چاراویماق جریان دارد. این رودخانه که از کوه‌های سهند سرچشمه می‌گیرد، با عبور از دره‌ای عمیق به نام دربند ضحاک، منظره‌ای تماشایی را خلق می‌کند. آب زلال و خنک قرانقو چای جان تازه‌ای به منطقه می‌بخشد و فرصتی برای تفریح و آرامش فراهم می‌آورد.
ماهیگیری در این رودخانه، به ویژه برای صید ماهی سفید و قزل‌آلا یکی از تفریحات محبوب گردشگران است. با این حال، شنا کردن در رودخانه به دلیل جریان نسبتاً تند آب توصیه نمی‌شود؛ اما در بخش‌هایی که عمق آب کم و جریان ملایم است، می‌توان از آب‌تنی لذت برد و خستگی سفر را از تن به در کرد. بهتر است بدانید که این منطقه بکر فاقد امکانات رفاهی است؛ بنابراین توصیه می‌شود تمامی وسایل مورد نیاز خود را همراه داشته باشید.
کوهستان سرمه لو
کوهستان سرمه لو با ارتفاعات سر به فلک کشیده، همچون نگهبانی استوار قلعه ضحاک را در آغوش گرفته است. این کوهستان علاوه بر چشم‌اندازهای بی‌نظیر، فرصتی برای کوهنوردی و پیاده‌روی در طبیعت را نیز فراهم می‌آورد. صعود به قله‌های سرمه لو تجربه‌ای فراموش‌نشدنی است که با تماشای دشت‌ها و کوهستان‌های اطراف از بالا، تا ابد در خاطرات شما ماندگار خواهد شد.
هنگام بازدید از قلعه ضحاک نباید از فرصت دیدن کوهستان سرمه لو غافل شد. این منطقه تلاقی تاریخ و طبیعت را به بهترین شکل ممکن به نمایش می‌گذارد و تصویری رویایی در ذهن بازدیدکنندگان حک می‌کند. کوهستان سرمه لو با پوشش گیاهی متنوع و حیات وحش غنی، مکانی مناسب برای علاقه‌مندان به طبیعت‌گردی و عکاسی است.
روستای دانقاران
روستای دانقاران نگینی سبز در دامنه کوه‌های سهند، با جاذبه‌های طبیعی فراوانش گردشگران را به سوی خود فرا می‌خواند. آبشارهای این روستا، به ویژه آبشار دانقاران که به عنوان تنها آبشار ثبت ملی شده در دامنه‌های جنوبی سهند شناخته می‌شود، شهرت زیادی دارند. این روستا به دلیل قرار گرفتن در نزدیکی قلعه ضحاک، از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است و به عنوان منزلگاه آثار ملی طبیعی ایران، مورد توجه گردشگران قرار دارد.
فاصله روستای دانقاران تا قلعه ضحاک حدود ۲۱.۶ کیلومتر است که به ۳۰ دقیقه رانندگی نیاز دارد. همچنین، امکان پیاده‌روی از کنار آبشار دانقاران تا قلعه ضحاک نیز وجود دارد. این روستا بهشتی برای طبیعت‌گردان و عکاسان است و فرصتی ناب برای ثبت لحظات در دل طبیعت فراهم می‌آورد.
روستای عربلو
روستای عربلو با صفا و صمیمیت روستایی، در نزدیکی قلعه ضحاک واقع شده است و به عنوان نزدیک‌ترین منطقه برای اقامت شبانه مورد توجه گردشگران قرار دارد. این روستا که در شرق ایستگاه راه‌آهن خراسانک و ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی هشترود واقع شده، با مردمانی خونگرم و مهمان‌نواز تجربه‌ای متفاوت از سفر را برای بازدیدکنندگان رقم می‌زند.
مردم این روستا از طریق تولید لبنیات محلی، کشاورزی، دامداری و تولید عسل امرار معاش می‌کنند. با خرید صنایع‌دستی و خوراکی‌های خوشمزه این روستا، می‌توان به معیشت مردم محلی کمک کرد و از سوغاتی‌های اصیل این منطقه بهره‌مند شد. فاصله روستای عربلو تا قلعه ضحاک با خودرو حدود یک کیلومتر است؛ اما پیاده‌روی تا قلعه حدود ۲۰ دقیقه طول می‌کشد. اقامتگاه‌های بومگردی و خانه‌های روستاییان برای اقامت در این روستا انتخاب‌های مناسبی هستند.
سخن پایانی
قلعه ضحاک هشترود با قدمتی دیرینه و تاریخی غنی، یادگاری ارزشمند از گذشته‌های دور به شمار می‌رود. این قلعه نه تنها یک اثر باستانی، بلکه نمادی از فرهنگ و تمدن کهن ایران زمین است. بازدید از این قلعه تجربه‌ای فراموش‌نشدنی برای هر گردشگری خواهد بود. بیایید با حفظ و نگهداری از این اثر باستانی، آن را به نسل‌های آینده هدیه دهیم و اجازه ندهیم که افسانه‌هایش به دست فراموشی سپرده شوند. اگر تجربه سفر به این قلعه تاریخی را دارید، نظرات و پیشنهادات خود را با ما و سایر علاقه‌مندان به بازدید از قلعه ضحاک به اشتراک بگذارید.
سؤالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.