گنبد جبلیه کرمان | یادبودی بی نظیر از تاریخ و تمدن کهن ایرانیان
زهرا جلیلی در میان پهنه وسیع تاریخ پر فراز و نشیب ایران زمین، بناهایی قد علم کرده‌اند که هر یک داستانی ناگفته از اعصار گذشته را در دل خود نهفته‌اند. گنبد جبلیه کرمان، نگینی پنهان در دل کویر، یکی از این آثار شگفت‌انگیز است که با معماری منحصربه‌فرد و رازهای مگوی خود، هر بیننده‌ای را به تفکر وا می‌دارد. این بنای سنگی که در گذر زمان شاهد فراز و نشیب‌های بسیاری بوده، همچنان با صلابت و استواری، پا برجا ایستاده و نگاه‌ها را به سوی خود خیره می‌کند. گویی هر خشت و سنگی از این گنبد، زمزمه‌ای از گذشته‌های دور را به گوش می‌رساند و ما را به سفری در اعماق تاریخ دعوت می‌کند. گنبد جبلیه تنها یک اثر معماری نیست، بلکه گواهی زنده بر هنر، تمدن و فرهنگ غنی این سرزمین است. در این مقاله قصد داریم به بررسی این اثر تاریخی ارزشمند بپردازیم و پرده از رازهای نهفته آن برداریم. با ما همراه باشید.
معرفی گنبد جبلیه
گنبد جبلیه در قسمت شرقی شهر کرمان، با معماری خاص و مصالح به کار رفته در آن به عنوان یک اثر تاریخی منحصربه‌فرد شناخته می‌شود. این بنای سنگی که از سنگ و گچ ساخته شده، در میان دشت سرسبز اطراف خودنمایی کرده و چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. گنبد جبلیه بر خلاف بسیاری از بناهای تاریخی، هیچگونه حصاری در اطراف خود ندارد و این امر فرصت بازدید و لمس نزدیک این اثر را برای همگان فراهم آورده است. این بنا در سال ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال‌های بعد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت تا از آسیب‌های ناشی از گذر زمان در امان بماند. گنبد جبلیه در سال ۱۳۸۸ به موزه سنگ تبدیل شد و اکنون، مجموعه‌ای از آثار سنگی ارزشمند را در خود جای داده است.
این گنبد هشت ضلعی که با گنبدی دو هلالی پوشیده شده، با قطر داخلی حدودی ۵.۵ متر (۱۸ فوت) و نوک دایره‌ای شکل، از نظر معماری نیز بسیار قابل توجه است. مصالح به کار رفته در ساخت این گنبد یکی از مشهورترین افسانه‌های مربوط به آن است. گفته می‌شود که در ساخت این بنا از شیر شتر، خاکستر و سفیده تخم مرغ استفاده شده؛ ترکیبی عجیب که به استحکام و پایداری این بنا کمک شایانی کرده است. البته، این گفته‌ها هنوز به طور کامل به اثبات نرسیده‌اند و همچنان در حد یک افسانه باقی مانده‌اند. شباهت طاق نماهای گنبد جبلیه با بقایای یک مسجد مربوط به قرن اول هجری و طاق کسری، از دیگر نکات قابل توجه این بنا به شمار می‌رود و نشان از تأثیرپذیری معماری آن از سبک‌های مختلف دارد.
یکی از ویژگی‌های شگفت‌انگیز گنبد جبلیه، استفاده از سنگ (سنگ لاشه) در ساخت آن است. این امر باعث شده تا گنبد جبلیه به عنوان تنها بنای تاریخی تماماً سنگی در کرمان شناخته شود. استفاده از سنگ در ساخت این بنا علاوه بر افزایش استحکام آن، جلوه‌ای خاص و منحصربه‌فرد به آن بخشیده است. سنگ‌های به کار رفته در این بنا از معادن اطراف کرمان تهیه شده‌اند و با ظرافت و دقت خاصی در کنار هم قرار گرفته‌اند. این گنبد با نام‌های دیگری چون گنبد گبری و گنبد زیگ نیز شناخته می‌شود. این نام‌ها ریشه در باورها و افسانه‌های محلی دارند و قدمت و پیشینه تاریخی این بنا را نشان می‌دهند.
هدف از ساخت گنبد جبلیه، یکی دیگر از رازهای سر به مهر این بنا به شمار می‌رود. بعد از گذشت این همه سال هنوز هم کسی نمی‌داند که این بنا دقیقاً برای چه و با چه هدفی ساخته شده است. برخی احتمال می‌دهند که گنبد جبلیه قبلاً به عنوان آتشکده و محل عبادت زرتشتیان استفاده می‌شده و بعدها نیز یکی از زرتشتیان معروف را در آنجا دفن کرده‌اند. برخی دیگر نیز معتقد هستند که گنبد جبلیه در زمان مغولان ساخته شده و به عنوان پرستشگاه بودایی از آن استفاده شده است. با این حال، هیچ یک از این نظریه‌ها به طور قطعی به اثبات نرسیده‌اند و همچنان جای بحث و تحقیق دارند. گنبد جبلیه سالانه پذیرای گردشگران زیادی از سرتاسر کشور است که با خرید بلیط هواپیما به کرمان سفر کرده و از این اثر تاریخی ارزشمند بازدید می‌کنند.
گنبد جبلیه کجاست؟
گنبد جبلیه در قسمت شرقی شهر و در دامنه کوه‌های مسجد صاحب الزمان قرار دارد. این موقعیت مکانی به گنبد جبلیه چشم اندازی زیبا و دلنشین بخشیده و آن را به یکی از جاذبه‌های گردشگری محبوب کرمان تبدیل کرده است. فاصله گنبد تا مرکز شهر کرمان حدود ۵ کیلومتر است و دسترسی به آن از طریق خیابان شهدا و بزرگراه آیت الله خامنه ای به آسانی امکان پذیر است. برای رسیدن به گنبد جبلیه ابتدا باید به سمت کوه‌های صاحب الزمان و خیابان زریسف در قسمت شرقی شهر کرمان حرکت کنید. مسیر دسترسی به این گنبد آسفالت شده و دارای تابلوی راهنما است. می‌توانید پس از رسیدن به محدوده گنبد خودروی خود را در پارکینگ اختصاصی آن پارک کرده و به بازدید از این اثر تاریخی بپردازید.
لازم به ذکر است که بازدید از نمای بیرونی ساختمان در هر زمان امکان پذیر است؛ زیرا هیچ حصاری دور این بنا وجود ندارد. برای بازدید از فضای داخلی گنبد جبلیه باید در روزهای غیرتعطیل و در ساعات مشخصی مراجعه کنید. ساعات بازدید از این موزه از ساعت ۹ صبح الی ۶ عصر است و برای ورود به آن باید بلیط ورودی را بخرید. هزینه بلیط ورودی به موزه سنگ گنبد جبلیه برای گردشگران داخلی و خارجی متفاوت است.
تاریخچه گنبد جبلیه
تعیین تاریخ دقیق ساخت گنبد جبلیه به دلیل فقدان مستندات مکتوب و مدارک قطعی، امری دشوار بوده و محل اختلاف نظر میان باستان‌شناسان و مورخان است. با این حال، با بررسی ساختار معماری و مصالح به کار رفته در بنا می‌توان گمانه‌زنی‌هایی در مورد دوره ساخت آن داشت. به نظر می‌رسد که این بنا در اواخر دوره ساسانی پایه‌گذاری شده و در اوایل دوره اسلامی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. این نظریه با توجه به ویژگی‌های معماری بنا که تلفیقی از عناصر معماری ساسانی و اسلامی است، تقویت می‌شود. برخی از محققان نیز با استناد به نوع مصالح به کار رفته و شیوه ساخت گنبد، احتمال می‌دهند که این بنا در دوران قبل از اسلام و احتمالاً به عنوان یک آتشکده یا بنای مذهبی زرتشتی ساخته شده باشد. در نهایت، گنبد جبلیه پس از انجام مرمت‌های لازم به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند برای نگهداری کتیبه‌های تاریخی و آثار باستانی مورد استفاده قرار گرفته است.
اگرچه توافق جامعی در مورد تاریخ دقیق ساخت گنبد جبلیه وجود ندارد؛ اما شواهد موجود نشان می‌دهد که این بنا بسیار ارزشمند بوده و قدمتی طولانی دارد. فارغ از کاربری اولیه بنا، آنچه مسلم است این است که گنبد جبلیه در دوران قبل از اسلام ساخته شده و پس از مرمت و بازسازی، به یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی کرمان تبدیل شده است.
علت نام‌گذاری گنبد
گنبد جبلیه با نام‌های گوناگونی در بین مردم کرمان شناخته می‌شود؛ از جمله جبل سنگ، گنبد گبری، گنبد گنج و گنبد زیگ. این تنوع در نام‌گذاری نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه ویژه این بنا در فرهنگ و تاریخ منطقه است. نام جبل که در زبان عربی به معنای کوه است، به دلیل قرار گرفتن این گنبد در دامنه‌های کوه صاحب‌الزمان و همچنین استفاده از سنگ در ساخت آن به این بنا اطلاق شده است. این نام‌گذاری احتمالاً به موقعیت مکانی یا جنس ساخت بنا اشاره دارد. همچنین، نام جبلی به عنوان یک شکل تغییریافته از واژه گبری نیز مطرح شده است. با توجه به قواعد زبان فارسی که در آن حرف گ به ج تبدیل می‌شود، این فرضیه تقویت می‌شود که قدمت گنبد جبلیه به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد و این بنا احتمالاً یکی از بناهای زرتشتی یا گبری بوده است. البته، سبک معماری این گنبد با سبک آتشکده‌ها تفاوت دارد؛ اما این موضوع نمی‌تواند به طور قطعی فرضیه زرتشتی بودن آن را رد کند.
معماری گنبد جبلیه
گنبد جبلیه با معماری هشت‌ضلعی خود جلوه‌گری می‌کند. این بنای استوار با سنگ‌های سخت بنا شده و در هر ضلع آن دری با پهنای دو متر قرار دارد که امروزه تنها یکی از آن‌ها باز است. پوشش آجری گنبد و تزئینات گچ‌بری داخلی، زیبایی خاصی به آن بخشیده و استفاده از شیر شتر در ملات، راز استحکام این بنای تاریخی است. این گنبد هشت‌ضلعی بر روی پایه‌ای به ارتفاع سه متر قرار دارد. در ادامه با بخش‌های مختلف معماری گنبد جبلیه بیشتر آشنا می‌شویم:
هشت‌ضلعی
یک هشت‌ضلعی زیبا و مستحکم در پایین‌ترین قسمت گنبد جبلیه وجود دارد که اساس دیوارهای بنا را شکل می‌دهد. این دیوارهای ضخیم و پرصلابت هر کدام یک ضلع از این هشت‌ضلعی را تشکیل می‌دهند و در دل هر ضلع، یک طاق‌نمای بزرگ و قوسی‌شکل خودنمایی می‌کند. معماران زبردست در طراحی این طاق‌نماها به فکر کاهش بار بنا نیز بوده‌اند و در داخل آن‌ها در دو طرف، نغول‌هایی تعبیه کرده‌اند. این نغول‌ها با ظرافت خاصی در داخل قوس‌ها جای گرفته‌اند و با توزیع مناسب وزن، از فشار وارده بر دیوارها می‌کاهند؛ گویی معماران قصد داشتند تا به نوعی با این کار، نیروی جاذبه زمین را به چالش بکشند. استفاده از این روش هوشمندانه نشان از دانش عمیق معماران در زمینه استاتیک و مقاومت مصالح دارد و گواهی بر مهارت و تجربه آن‌ها در ساخت بناهای ماندگار است. این هشت‌ضلعی نه تنها پایه‌ای محکم برای گنبد است، بلکه با طراحی هنرمندانه‌اش به زیبایی و شکوه بنا نیز می‌افزاید.
حلقه‌های میانی
دو حلقه میانی با نظمی خاص، در حد فاصل بین دیوارهای هشت‌ضلعی و گنبد قرار گرفته‌اند. حلقه پایین‌تر شکلی شانزده‌ضلعی دارد و حلقه بالایی، دوباره به فرم هشت‌ضلعی بازمی‌گردد. این تغییر تدریجی در شکل هندسی باعث کاهش قطر بنا با افزایش ارتفاع می‌شود و به نوعی به حفظ تعادل و پایداری گنبد کمک می‌کند. نورگیرها در لایه پایینی به صورت یک در میان در اضلاع تعبیه شده‌اند تا نور خورشید به داخل بنا راه یابد و فضایی روشن و دل‌انگیز بسازد. در حلقه بالایی نیز بر روی هر ضلع سه نغول مستطیلی شکل قرار داده شده است که علاوه بر جنبه تزئینی، نقش مهمی در کاهش وزن گنبد و انتقال بار به دیوارهای پایینی ایفا می‌کنند. این حلقه‌های میانی با طراحی هوشمندانه و زیبای خود به جذابیت بصری بنا افزوده‌اند و ارتباطی هماهنگ بین دیوارهای هشت‌ضلعی و گنبد ایجاد کرده‌اند.
گنبد
گنبد جبلیه با استفاده از آجرهای پخته ساخته شده و ساقه‌ای سنگی به ارتفاع حدود هشت متر دارد که بر استحکام آن افزوده است. گفته می‌شود که این گنبد قرار بوده به صورت دوپوش ساخته شود؛ اما یا یکی از پوش‌ها از بین رفته یا ساخت پوش دوم به دلایلی نامعلوم به اتمام نرسیده است. این مسئله باعث شده تا گنبد جبلیه با ظاهری متفاوت و منحصربه‌فرد به چشم بیاید. فضای داخلی گنبد با تزیینات گچ‌بری زینت داده شده‌اند که متأسفانه، بخش‌هایی از آن در طول زمان آسیب دیده و از بین رفته است. به نظر می‌رسد که قسمت بالای گنبد بیشتر در معرض تخریب قرار گرفته و تزیینات قسمت پایین بنا نیز تا حد زیادی محو شده‌اند. با وجود این آسیب‌ها، هنوز هم می‌توان آثار شکوه و زیبایی گچبریهای باستانی را در گنبد جبلیه مشاهده کرد و به هنر و ذوق معماران آن دوران غبطه خورد.
داخل بنا
تزیینات چندانی در داخل گنبد جبلیه به چشم نمی‌خورد؛ اما این سادگی خود نوعی زیبایی و اصالت را به نمایش می‌گذارد. برای تبدیل فرم هشت‌ضلعی به دایره در قسمت ساقه گنبد، از طاق‌نماها یا قوس‌های تیزه‌دار استفاده شده است که نقش اساسی در معماری داخلی بنا ایفا می‌کنند. نغول‌ها نیز در این قسمت به چشم می‌خورند و با ایجاد سایه و روشن، به فضا عمق و بعد می‌بخشند. سادگی فضای داخلی گنبد جبلیه باعث می‌شود تا توجه بازدیدکنندگان بیشتر به معماری و ساختار بنا جلب شود و عظمت و شکوه آن را بهتر درک کنند. هرچند گچبریهای موجود در داخل این بنا در طول سال‌ها تخریب شده‌اند.
نمای بیرونی بنا
نمای بیرونی گنبد جبلیه در قسمت بالایی آن که محل قرارگیری گنبد است، به اوج زیبایی و شکوه خود می‌رسد. در این طبقه نسبت به طبقه قبلی یک متر عقب‌نشینی دیده می‌شود که این عقب‌نشینی، باعث ایجاد سایه و روشن در نما شده و به آن عمق و جذابیت بیشتری می‌بخشد. یک سازه ۲۳ ضلعی با ۲۴ لوح مستطیلی در طبقه آخر این بنا قرار دارد که به نوعی تاج بنا محسوب می‌شود و زیبایی و ظرافت خاصی به آن می‌بخشد. نمای بیرونی گنبد جبلیه با طراحی هوشمندانه و استفاده از عناصر مختلف معماری، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند و عظمت و شکوه این بنای تاریخی را به نمایش می‌گذارد.
کتیبه‌های کشف‌شده در گنبد جبلیه
کتیبه‌ای ارزشمند به نام کتیبه مسجد آبدر اشکان درون گنبد جبلیه نگهداری می‌شود. این کتیبه که بر روی قطعه سنگی طبیعی با خط کوفی حک شده است، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی موجود در این بنا به شمار می‌رود. فردی به نام احمد ایلاقی در سال ۱۳۷۷ این سنگ ارزشمند را کشف و به سازمان میراث فرهنگی استان کرمان تحویل داد. این سنگ قبر با ابعاد تقریبی ۲۶ در ۲۲ سانتی‌متر، دارای دو بخش اصلی است: یک نوار حاشیه‌ای و یک نوشتار مرکزی.
آیه‌ای از سوره آل عمران در قسمت پایین گوشه سمت راست این کتیبه به چشم می‌خورد. علاوه بر این کتیبه، در گنبد جبلیه بیش از ۱۲۰ قطعه سنگ حجاری شده مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی کشف نیز شده‌اند. از جمله این سنگ‌ها می‌توان به سنگ هزار ساله رابر، سنگ مقبره خواجه اتابک و سنگ قبر میرزا آقاخان پسر میرزا احمدعلی خان وزیری اشاره کرد. این مجموعه متنوع از سنگ‌های حجاری شده، گواهی بر قدمت و اهمیت تاریخی گنبد جبلیه و نقش آن به عنوان یک مرکز فرهنگی و تاریخی در طول قرون متمادی است.
قبرهای داخل بنا
گنبد جبلیه کرمان علاوه بر کتیبه‌های ارزشمند، محل نگهداری چند سنگ قبر از دوره‌های تاریخی مختلف است که متعلق به افراد سرشناس و مهمی بوده‌اند. یکی از این سنگ قبرها متعلق به میرزا آقاخان کرمانی، نویسنده کتاب مشهور تاریخ کرمان وزیری است. میرزا آقاخان و خاندانش نسب خود را به قراختاییان کرمان می‌رساندند. یکی دیگر از سنگ قبرهای موجود در این بنا مربوط به دوره سلجوقی است و به خواجه اتابک تعلق دارد. خواجه اتابک جایگاه ویژه‌ای در دستگاه سلجوقی داشت و در نهایت در قرن ششم هجری قمری درگذشت. وجود این سنگ قبرها در کنار کتیبه‌های تاریخی، گنبد جبلیه را به مجموعه‌ای ارزشمند از آثار تاریخی و فرهنگی تبدیل کرده‌اند که نشان‌دهنده تاریخ غنی و پرفراز و نشیب این منطقه است.
جاهای دیدنی نزدیک گنبد جبلیه
گنبد جبلیه نه تنها خود یک جاذبه ارزشمند است، بلکه گنجینه‌های دیگری نیز در نزدیکی آن نهفته‌اند که بازدید از آن‌ها تجربه‌ای به یادماندنی را برای هر گردشگری رقم می‌زند. در ادامه به معرفی برخی از جاهای دیدنی نزدیک گنبد جبلیه می‌پردازیم:
قلعه دختر (۲.۶ کیلومتر)
قلعه دختر کرمان که با نام قلعه کهنه نیز شناخته می‌شود، همچون نگینی باستانی بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر می‌درخشد. این قلعه به عنوان هسته مرکزی کرمان باستان، قدمتی دیرینه دارد که برخی آن را به دوران مادها نسبت می‌دهند. همجواری این قلعه با قلعه اردشیر، نشان از اهمیت این منطقه در دوره‌های مختلف تاریخی دارد. قلعه دختر در گذشته یک دژ نظامی و یک مرکز آیینی مهم نیز بوده است. یافته‌های باستان‌شناسی، وجود پرستشگاه‌های ایزدبانو آناهیتا و آتشکده زرتشتیان در این قلعه را نشان می‌دهد. نام دختر که بر این دژ نهاده شده، ریشه در معنای دست‌نخورده و دست‌نیافتنی دارد؛ موضوعی که به استحکام و نفوذناپذیری آن اشاره می‌کند.
مصالح به کار رفته در ساخت قلعه خشت خام و گل رس بوده و بقایای سه طبقه از بنای اصلی هنوز در بخش شرقی قلعه قابل مشاهده هستند. دروازه اصلی قلعه در سمت غرب قرار دارد و در گذشته، دسترسی به آن از طریق پلی متحرک امکان‌پذیر بوده است. دیوارهای قلعه با برج‌های متعدد مربع و دایره‌ای شکل تقویت شده‌اند و بقایای آن، یادآور گذشته پر فراز و نشیب شهر کرمان و الهه آناهیتا، نماد آب و باروری است.
میدان گنجعلی خان (۶ کیلومتر)
میدان گنجعلی خان یکی از زیباترین و کامل‌ترین نمونه میدان‌های تاریخی ایران، در قلب شهر کرمان واقع شده است. این میدان که بخشی از مجموعه گنجعلی‌خان به شمار می‌رود، در حاشیه بازار بزرگ قرار گرفته و از سه طرف با بازار و از یک طرف با مدرسه گنجعلی‌خان احاطه می‌شود. این موقعیت استراتژیک، میدان را به مرکز تلاقی فرهنگ، تجارت و آموزش تبدیل کرده است. طاق‌نماهای آجری، کاشی‌کاری‌های چشم‌نواز، فضای سبز دلنشین و حوض آب آرامش‌بخش عناصری هستند که در کنار هم، فضایی بی‌نظیر را در میدان گنجعلی خان خلق کرده‌اند. این میدان نمونه‌ای برجسته از اصول شهرسازی ایرانی است و عناصر شاخص شهری در اطراف آن با تناسبات دقیق و هنرمندانه قرار گرفته‌اند. پیاده‌راه بودن میدان امکان گشت و گذار و لذت بردن از زیبایی‌های آن را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌سازد.
بازار در بخش‌های جنوبی، شمالی و غربی میدان قرار دارد و در سمت راست بازار جنوبی، حمام گنجعلی خان و تعدادی مغازه واقع شده‌اند. مجموعه ابراهیم خان نیز در انتهای بازار شمالی قرار دارد. مدرسه گنجعلی خان در ضلع شرقی میدان قرار گرفته که در دوران صفویه، یکی از مراکز علمی پررونق بوده است. کتیبه سردر مدرسه که به خط علیرضا عباسی، خوشنویس مشهور عصر صفوی نگاشته شده، ساخت آن به دست گنجعلی خان در سال ۱۰۰۷ هجری قمری را یادآوری می‌کند. آب‌انبار مجموعه در ضلع مقابل مدرسه قرار دارد که ساخت آن توسط گنجعلی خان آغاز و توسط پسرش علیمردان خان به پایان رسیده است. مسجد در ضلع شمال‌شرقی میدان واقع شده و احتمالاً به عنوان مصلی برای مدرسه ساخته شده است. ضرابخانه نیز در ضلع شمالی میدان قرار دارد و امروزه به عنوان موزه سکه کرمان فعالیت می‌کند.
یخدان مویدی (۶ کیلومتر)
یخدان مویدی با فاصله‌ای حدوداً ۶ کیلومتر از گنبد جبلیه، به عنوان بزرگ‌ترین یخدان خشتی ایران و جهان، نمونه‌ای برجسته از دانش مهندسی و معماری ایرانی در دوران صفویه است. این بنا که در خیابان ابوحامد واقع شده، در سال ۱۳۷۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه به عنوان یک جاذبه تاریخی، گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب می‌کند. نام مویدی از قنات مشهوری گرفته شده که آب مورد نیاز این یخدان را تأمین می‌کرده است؛ قناتی که خود نیز بخشی از تاریخ و فرهنگ کرمان را بازگو می‌کند. هدف اصلی از ساخت یخدان مویدی، نگهداری یخ و برخی مواد غذایی برای فصل تابستان بوده است. معماران این بنا با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی منطقه، یخدانی را طراحی کردند که بتواند دمای داخل خود را در طول تابستان پایین نگه دارد.
نوک مخروطی شکل بنا به گونه‌ای طراحی شده که کمترین میزان تابش آفتاب را جذب کند و دیوارهای بلند اطراف آن با ایجاد سایه و وزش باد، دمای هوا را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهند. این تدابیر هوشمندانه یخدان مویدی را به یک سیستم خنک‌کننده طبیعی و کارآمد تبدیل کرده بود. عناصر اصلی تشکیل‌دهنده یخدان مویدی شامل مخزن، حصار، استخر و چاله یخ می‌شود. مخزن دایره‌ای شکل یخدان گنبدی بر فراز خود دارد که از خشت خام و ملات گل ساخته شده است. حصار بلند یخدان با ارتفاعی حدود ۲۰ متر، نقش مهمی در ایجاد سایه و کاهش دمای هوا ایفا می‌کند. پله‌هایی برای دسترسی و نگهداری بهتر خشت‌ها در داخل یخدان تعبیه شده بود. در واقع، هر ساله یک لایه جدید خشت و گل بر روی گنبد کشیده می‌شد تا از آن در برابر عوامل جوی محافظت شود. اتاقک‌های اطراف یخدان نیز به گونه‌ای طراحی شده‌اند که در تابستان خنک و در زمستان گرم باشند؛ این مورد نشان از دقت و توجه معماران به جزئیات دارد.
بازار مسگرها (۶ کیلومتر)
بازار مسگرهای کرمان واقع در فاصله حدود ۶ کیلومتری از گنبد جبلیه، بخشی از مجموعه گنجعلی‌خان محسوب می‌شود که از دوران صفویه به یادگار مانده است. این بازار که زمانی مرکز تولید و عرضه محصولات مسی بوده، امروزه نیز با حفظ حال و هوای سنتی خود، به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم کرمان شناخته می‌شود. در این بازار می‌توان انواع ظروف، وسایل تزئینی و سوغاتی‌های مسی را یافت که حاصل دست هنرمندان کرمانی است. بازار مسگری کرمان به دو قسمت شرقی-غربی و شمال-جنوبی تقسیم می‌شود. قسمت شرقی-غربی بازار از ورودی مجموعه گنجعلی‌خان تا ابتدای بازار کلاه‌مالی امتداد دارد و موزه ضرابخانه نیز در این قسمت واقع شده است.
قسمت شمال-جنوبی بازار از ورودی شمالی مجموعه گنجعلی‌خان شروع می‌شود و تا چهارسوق گنجعلی‌خان ادامه دارد. آب انبار گنجعلی‌خان نیز در همین قسمت قرار گرفته است. با قدم زدن در این بازار می‌توان صدای چکش‌کاری مسگران را شنید و از نزدیک شاهد هنرنمایی آن‌ها بود. بازار مسگری مکانی برای حفظ و ترویج هنرهای سنتی کرمان محسوب می‌شود. هنرمندان مسگر در این بازار با استفاده از ابزار و تکنیک‌های قدیمی، محصولاتی را تولید می‌کنند که هم کاربردی هستند و هم ارزش هنری و فرهنگی دارند. با خرید از بازار مسگری می‌توان به حمایت از هنرمندان بومی و حفظ این هنر ارزشمند کمک کرد. بازار مسگری با فضای سنتی و رنگ و بوی اصیل خود گردشگران را به سفری در زمان می‌برد و آن‌ها را با بخشی از تاریخ و فرهنگ کرمان آشنا می‌کند.
حمام وکیل (۶.۴ کیلومتر)
حمام وکیل بخشی از مجموعه وکیل کرمان است که امروزه به عنوان یک چایخانه سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این بنای با شکوه در سال ۱۲۷۰ با الهام از معماری دوره زندیه و قاجاریه ساخته شده و یکی از حمام‌های تاریخی و باستانی کرمان به شمار می‌رود. حمام وکیل که به تقلید از حمام گنجعلی‌خان ساخته شده، در سال‌های اخیر به یک چایخانه سنتی تبدیل شده و به گردشگران این امکان را می‌دهد تا در فضایی سنتی و دلنشین، از طعم چای و دیگر نوشیدنی‌های کرمان لذت ببرند. سردر حمام وکیل در سال ۱۳۶۹ به سبک معماری دوره مربوطه بازسازی شده و به طور مستقیم به بازار کرمان متصل است. سربینه و گرم‌خانه به عنوان فضاهایی وسیع و کشیده، در داخل حمام به موازات هم قرار گرفته‌اند.
سربینه که فضایی برای تعویض لباس و آماده‌سازی برای ورود به حمام بوده، با تزیینات زیبا و نورپردازی مناسب فضایی دلپذیر و آرامش‌بخش را ایجاد می‌کند. گرم‌خانه نیز به عنوان فضایی برای شستشو و استراحت، با حوضچه‌ها و فواره‌های آب حس تازگی و شادابی را به بازدیدکنندگان انتقال می‌دهد. بر اساس کتیبه سردر حمام وکیل، بانی این بنا مؤتمن السلطان وکیل‌الملک محمد اسماعیل خان نوری بوده است؛ وکیل‌الملک از سال ۱۲۷۷ تا ۱۲۸۴ حکومت کرمان را برعهده داشت. با ورود به این حمام می‌توان به گذشته سفر کرد و با سبک زندگی و آداب و رسوم مردم کرمان در دوران قاجار آشنا شد.
ارگ بم (۶.۶ کیلومتر)
ارگ بم به عنوان بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان، هم یک اثر تاریخی باشکوه است و هم نمادی از مقاومت و بازسازی پس از فاجعه‌ای عظیم به شمار می‌رود. این بنای عظیم در شهر بم استان کرمان واقع شده و در سال ۱۳۸۲ در اثر زلزله ویرانگر بم آسیب‌های جدی دید. با این حال، این بنا به دلیل اهمیت فراوانش به سرعت در فهرست میراث جهانی در خطر یونسکو قرار گرفت و با همکاری بین‌المللی، برنامه بازسازی آن آغاز شد. ارگ بم یادآور این نکته است که حتی از دل خاکستر نیز می‌توان دوباره برخاست و شکوه گذشته را احیا کرد. این دژ تاریخی که قدمت دقیق ساخت آن مشخص نیست، تا سال ۱۸۵۰ میلادی همچنان مورد استفاده بود. ارگ بم در طول قرون متمادی به عنوان چهارراهی مهم در مسیر جاده ابریشم و سایر راه‌های تجاری ایفای نقش کرده است. همچنین، این منطقه به عنوان مرکز تولید لباس‌های ابریشمی و نخی اهمیت بالایی داشت.
موزه هنرهای معاصر کرمان (۶.۸ کیلومتر)
موزه هنرهای معاصر کرمان، گنجینه‌ای ارزشمند از آثار هنرمندان داخلی و خارجی، یکی از جاذبه‌های فرهنگی برجسته این شهر به شمار می‌رود. این موزه که در ساختمانی تاریخی متعلق به دوره پهلوی واقع شده، روزگاری محل زندگی استاد علی‌اکبر صنعتی، پدر مجسمه‌سازی ایران بوده است. موزه هنرهای معاصر کرمان با داشتن بیش از ۱۲۰۰ قطعه هنری، به سبک‌های هنری مختلفی از جمله هنر انتزاعی، هنر پاپ و مینیمالیسم می‌پردازد. این موزه با برخورداری از یک کتابخانه تخصصی هنر، محلی مناسب برای هنردوستان، هنرمندان و پژوهشگران است. فعالیت فرهنگی این مجموعه از سال ۱۳۲۸ با ساخت کارگاه و نمایشگاهی از آثار نقاشی و مجسمه‌سازی استاد صنعتی آغاز شد. بعدها و در سال ۱۳۴۱، یکی از نخستین کتابخانه‌های شهر کرمان به این مجموعه افزوده شد تا بازدید از موزه پربارتر شود.
نکات بازدید از گنبد جبلیه
بازدید از گنبد جبلیه فرصتی است برای آشنایی با تاریخ و فرهنگ کرمان و لذت بردن از معماری اصیل ایرانی. در اینجا به چند نکته مهم برای بازدید از این بنا اشاره می‌کنیم:
- احترام به فرهنگ بومی: در سفر به کرمان و بازدید از جاذبه‌های دیدنی آن، همواره به فرهنگ مردم بومی احترام بگذاریم و از ایجاد هرگونه مزاحمت برای آن‌ها خودداری کنیم.
- بازدید رایگان و بدون محدودیت زمانی: بازدید از محوطه گنبد جبلیه برای عموم آزاد و رایگان است و محدودیت زمانی خاصی ندارد. با این حال، توصیه می‌شود در ساعات روشنایی روز از این بنا بازدید کنید تا بتوانید از زیبایی‌های آن به طور کامل لذت ببرید.
- حفاظت از محیط زیست: در بازدید از محوطه گنبد و سایر مناطق گردشگری، مراقب طبیعت اطراف باشیم و از ریختن زباله و آسیب رساندن به گیاهان و جانوران خودداری کنیم.
- همراه داشتن آب و خوراکی: در بازدید از گنبد جبلیه به خصوص در فصول گرم سال، حتماً آب و خوراکی همراه داشته باشید.
- حفاظت از آثار تاریخی: گنبد جبلیه و سایر آثار تاریخی، میراث فرهنگی ما هستند. در بازدید از این آثار از دست زدن به آن‌ها و آسیب رساندن به آن‌ها خودداری کنیم. اکیداً توصیه می‌کنیم روی دیوارهای این بنای ارزشمند یادگاری ننویسید.
- استفاده از راهنمای محلی: در صورت تمایل می‌توانید از راهنمایان محلی برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد تاریخچه و معماری گنبد جبلیه استفاده کنید.
سخن پایانی
گنبد جبلیه کرمان به عنوان یادگاری ارزشمند از دوران گذشته، همچنان استوار و پابرجا، داستانی ناگفته از هنر، معماری و فرهنگ را در دل خود نهفته دارد. این بنا نه تنها یک اثر تاریخی، بلکه نمادی از هویت و اصالت این سرزمین است. بازدید از گنبد جبلیه تجربه‌ای فراموش‌نشدنی خواهد بود که شما را با گوشه‌ای از تاریخ و فرهنگ غنی کرمان و ایران زمین در دوران باستان آشنا می‌کند. با قدم گذاشتن در این مکان گویی به اعماق تاریخ سفر کرده و با گذشتگان هم‌نفس می‌شوید. این بنا با تمام زیبایی و عظمت خود، منتظر حضور گرم شما است تا رازهای نهفته‌اش را برایتان آشکار سازد. منتظر دریافت نظرات، پیشنهادات و تجربیات سفر شما به این بنای تاریخی ارزشمند هستیم تا با هم، این میراث گران‌بها را حفظ و به نسل‌های آینده منتقل کنیم. نظرات و تجربیات سفر خود را در قسمت نظرات وبسایت برای ما و دیگر خوانندگان بنویسد.
سؤالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.