مسجد گوهرشاد | گوهر معماری تیموری در آستان قدس رضوی
بهاره بهرامی شاید بارها هنگام حضور در حرم امام رضا از کنار مسجد زیبای گوهرشاد عبور کرده باشید ولی آیا تاکنون به نقوش فیروزه‌ای آن توجه کرده‌اید؟! این مسجد یکی از باشکوه‌ترین بناهای به‌جا مانده از دوران تیموری است که نام آن برگرفته از اسم گوهرشاد خاتون است؛ کسی که ارادت خاصی به ائمه داشت و به همین دلیل دستور ساخت این بنا را داد. اگر تاکنون فقط اسم این مسجد را شنیده‌اید ولی هیچ‌وقت موشکافانه آن را ندیده‌اید، این مقاله برای شما است. در این مطلب قصد داریم به معرفی کامل این شاهکار ۶۰۰ ساله دوران تیموریان بپردازیم.
معرفی مسجد گوهرشاد مشهد
این مسجد در ضلع جنوبی حرم مطهر امام رضا و پشت رواق «دارالسیاده» قرار گرفته است. نکته جالب اینکه این مسجد با هشت ورودی به حرم امام رضا متصل می‌شود. مسجد گوهرشاد در زمینی به وسعت ۹۴۰۰ متر مربع احداث شد. کل مساحت این بنا هم به ۲۸۷۳ مترمربع می‌رسد که شامل چهار ایوان مرتفع و هفت شبستان می‌شود.
ساخت این مسجد در سال ۷۹۷ هجری شمسی شروع شد و پس از نزدیک به ۱۲ سال به پایان رسید. معمار این مسجد قوام‌الدین شیرازی بود و کاشی‌کاری‌های معرق، گچ‌بری‌ها و خطوط نستعلیق روی این بنا هم هنر دست هنرمندان و صنعتگران شیراز و اصفهان بود.
علت ساخت مسجد گوهرشاد مشهد
گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری به دلیل ارادت زیادی که به امام رضا داشت، تصمیم گرفت یک بنای بزرگ و زیبا برای عبادت و تجمع شیعیان بسازد و حتی وصیت کرد که پس از مرگش هم در جوار حرم به خاک سپرده شود.
معماری مسجد گوهرشاد مشهد
مسجد گوهرشاد به سبک معماری تیموری- اسلامی ایرانی ساخته شده است و به همین بر اساس الگوی «چهار ایوانی» شکل گرفته است. حیاط اصلی ۵۶ متر طول و ۵۱ متر عرض دارد. دورتادور این حیاط، چهار ایوان بزرگ قرار دارد که هرکدام یک اسم خاص دارند:
- ایوان جنوبی: ایوان مقصوره
- ایوان شمالی: ایوان دارالسیاده
- ایوان شرقی: ایوان اعتکاف
- ایوان غربی: ایوان شیخ بهایی
در میان ایوان‌ها، ۷ شبستان بزرگ وجود دارد که با هدف اقامه نماز جماعت ساخته شده‌اند. دور حیاط هم ایوانچه‌ها و حجره‌هایی به سبک مدارس علمیه را خواهید دید. از تزئینات این مسجد می‌توان به موزاییک‌ها و کاشی‌های هفت‌رنگ با نقوش هندسی و کتیبه‌هایی که با خطوط ثلث و کوفی نوشته شده‌اند، اشاره کرد. یکی از معروف‌ترین کتیبه‌های مسجد گوهرشاد، کتیبه بایسنقر است که به دست پسر گوهرشاد، بایسنقر میرزا نوشته شده است.
گنبد و مناره مسجد گوهرشاد مشهد
جذاب‌ترین بخش مسجد گوهرشاد، گنبد فیروزه‌ای آن است که بر فراز ایوان مقصوره قرار دارد. این گنبد ۴۱ متر ارتفاع دارد و قسمت بیرونی آن با آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای و کتیبه‌های کوفی تزئین شده است. دو مناره ۴۳ متری هم در دو طرف ایوان مقصوره قرار دارد که برخلاف اغلب مساجد ایرانی از روی زمین شروع می‌شوند. گنبد و مناره‌ها در اثر زمین‌لرزه و توپ باران نیروهای روس در اوایل قرن چهاردهم قمری، آسیب جدی دیدند ولی در دهه ۱۳۴۰ شمسی توسط استادان ایرانی به‌طور کامل بازسازی و مجدداً کاشی‌کاری شدند.
ایوان‌های گوهرشاد
همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم، این مسجد ۴ ایوان در چهار جهت دارد که در این قسمت می‌خواهیم به معرفی آن‌ها بپردازیم:
ایوان مقصوره (ایوان جنوبی)
بزرگ‌ترین و مهم‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد، ایوان مقصوره است که در ضلع جنوبی حیاط و رو به قبله قرار دارد. طول این ایوان حدود ۳۷ متر، عرض آن بین ۱۳ تا ۱۵ متر و ارتفاعش نزدیک به ۲۵٫۵ متر است. این ایوان همان جایی است که محراب مرمری مسجد قرار دارد و سقف آن هم همان گنبد فیروزه‌ای است. از جذابیت‌های این بنا می‌توان به مقرنس‌های آهکی، نقوش اسلیمی و نوشته‌هایی به خط ثلث اشاره کرد. کتیبه بایسنقر هم روی همین ایوان نصب شده است.
ایوان ساده یا دارالسیاده (ایوان شمالی)
در مقابل ایوان مقصوره، ایوان دارالسیاده قرار دارد که بسیار ساده است. این ایوان حدود ۱۲.۷ متر طول و ۱۲ متر عرض دارد و نسبت به ایوان جنوبی ارتفاع کمتری دارد. در گذشته، این ایوان ورودی اصلی زائران آقا بود. از جمله تزئینات این بخش هم می‌توان به کاشی‌کاری‌های دوره قاجار، خطوط نستعلیق و آیات قرآنی اشاره کرد. نکته آخر اینکه این ایوان به شبستان‌های شمالی و صحن اصلی حرم هم راه دارد.
ایوان غربی (شیخ بهایی)
ایوان غربی که به ایوان شیخ بهایی معروف است، دارای سه طاق‌نما در بالای ورودی است و عرض آن کمتر از ایوان مقصوره است. نکته جالب اینکه قبلاً یک کانال آب از زیر ایوان می‌گذشته و آب را از قنات‌های اطراف به حوض‌های مسجد می‌رسانده است؛ به همین خاطر است که به ایوان آب هم شهرت دارد
ایوان شرقی (اعتکاف)
ایوان شرق به «اعتکاف» مشهور است، در گذشته محل عبادت معتکفان بوده است. این ایوان نیز سه طاق‌نما در طبقه بالا دارد و البته طول آن هم کمتر از ایوان مقصوره است. از ویژگی‌های مهم این ایوان می‌توان به کتیبه‌هایی به خط کوفی با کاشی و سنگ مرمر اشاره کرد که روی دیوارهای آن قرار دارند.
شبستان‌های مسجد گوهرشاد مشهد
در پیرامون حیاط و در زیر ایوان‌ها هفت شبستان را خواهید دید که هر یک نام و کاربری خاصی دارند. شبستان‌ها در واقع مکان‌های مسقف و ستون‌داری هستند که از آن‌ها برای نماز جماعت، تلاوت قرآن، سخنرانی و برگزاری مراسم استفاده می‌شود. در این قسمت شبستان‌ها را معرفی خواهیم کرد.
- شبستان گرم: میان ایوان شرقی و ضلع شمالی قرار دارد و معمولاً نمازگزاران مرد در آن نماز می‌خوانند. سقف کوتاه و ستون‌های قطور این شبستان باعث می‌شود که در زمستان گرم‌تر از سایر قسمت‌ها باشد.
- شبستان سبزواری: این شبستان در جنوب ایوان شرقی قرار دارد و امروزه برای جلسات قرآن‌خوانی و تعزیه‌خوانی از آن استفاده می‌شود.
- شبستان تبریزی: این شبستان که به شبستان بزرگ هم معروف است، در سمت جنوب بین ایوان مقصوره و تالار امام خمینی قرار دارد.
- شبستان نهاوندی: بین ایوان مقصوره و ایوان شیخ بهایی قرار دارد و معمولاً در آن مراسم عزاداری و دیگر مراسم مذهبی برگزار می‌شود.
- شبستان میلانی: این ایوان در سمت غرب، بین ایوان شیخ بهایی و راهروی کفشداری قرار دارد.
- شبستان نجف‌آبادی: این ایوان هم میان ایوان غربی و راهروی کفشداری ۱۳ و ۱۴ واقع شده است.
- شبستان علوی: این شبستان که به شبستان آفتاب هم معروف است، در ضلع شمالی بین راهرو شمالی و دارالسیاده قرار دارد و معمولاً در آن مراسم قرائت دعا و قرآن برگزار می‌شود
منبر مسجد گوهرشاد مشهد
یکی از آثار ارزشمند مسجد، منبر چوبی معروف به «منبر صاحب‌الزمان» است. این منبر در اواسط دوره قاجار (۱۲۴۳ هجری قمری) توسط استاد محمد نجار خراسانی از چوب گردو و گلابی ساخته شد و نکتهٔ جالب اینکه از هیچ میخی در این منبر استفاده نشده است. ارتفاع این منبر حدود ۷٫۵ متر است و چهارده پله دارد که به روایتی نماد چهارده معصوم است. در بخش‌های مختلف منبر چند کتیبه به خط نستعلیق وجود دارد که علاوه بر نام سازنده و سال ساخت، نوشته‌هایی هم در مدح اهل‌بیت روی آن‌ها دیده می‌شود.
جمع بندی
مسجد گوهرشاد یکی از ارزشمندترین یادگارهای دوران تیموریان است که پس از شش قرن همچنان به‌عنوان یکی از بخش‌های اصلی مجموعه حرم مطهر امام رضا شناخته می‌شود. این مسجد با چهار ایوان باشکوه، هفت شبستان، گنبد فیروزه‌ای دوپوسته و مناره‌های بلند، نمادی از معماری فاخر ایرانی – اسلامی دوره تیموری است. اگر تاکنون موفق نشده‌اید این مسجد را به دقت ببینید و از ریزه‌کاری‌های معماری آن لذت ببرید، پیشنهاد می‌کنیم در سفر بعدی خود به مشهد، حتماً زمانی را به دیدن این مسجد اختصاص دهید و در فضای معنوی آن غرق شوید.
سؤالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.