همگام با تاریخ | بررسی آثار تاریخی ایران در موزه های جهان
مبینا قراباغی گاهی برای درک بهتر شکوه تاریخ ایران، از دو هزار و پانصد و چند سال پیش گرفته تا همین چند دهه پیش، صرفا قدم گذاشتن در محوطه تاریخی پاسارگاد یا تخت‌جمشید کافی نخواهد بود؛ در عوض باید پا را از مرزهای ایران فراتر نهاده و به تالارهای موزه لوور، بریتیش میوزیوم یا متروپولیتن نیویورک سری بزنید. آنجا، در ویترین‌هایی آرام و صامت، ردپای پرغرور تمدنی را می‌بینید که روزگاری نیمی از جهان زیر پرچم اندیشه و فرهنگ آن می‌زیستند. از سرستون‌های تخت‌جمشید در پاریس تا منشور کوروش در لندن، از قالی پازیریکِ مدفون در یخ‌های سیبری تا نگین کوه نور در خزانه سلطنتی بریتانیا، روایت ایران در دورترین نقاط جهان این‌چنین است. در ادامه، با نگاهی به این گنجینه‌ها، سفری تازه به دل تاریخ ایران، این بار نه در مرزهایش، بلکه در موزه‌های سراسر جهان آغاز می‌کنیم.
سرستون تخت جمشید در لوور
در تالار «خاور نزدیک باستان» لوور پاریس، یکی از شکوهمندترین سرستون‌های آپادانا به نمایش گذاشته شده است. این سرستون بیش از ۱۹ متر ارتفاع (۶۳ فوت) و حدود ۱٫۵ تا ۱٫۸ تن وزن دارد و از سنگ آهکی خاکستری از زاگرس تراشیده شده است. روی آن دو گاو پشت‌به‌پشت قرار گرفته‌اند که تیری چوبی سقف را نگه می‌دارد؛ نمادی از تعادل کیهانی که در کشاکش اهورامزدا و اهریمن ظاهر می‌شود که هدف نهایی آن رسیدن به هماهنگی در جهان است. این اثر گرانبها در دهه ۱۸۸۰ توسط باستان‌شناسان فرانسوی به‌ویژه مارسل دیولافوا کشف و به لوور منتقل شد. دیدن این قطعه، امکانی است برای تامل در چگونگی امتداد شکوه شرق در قلب اروپا، جایی که معماری باستانی ایران خود را در صلابت سنگ و آنچنان که باید به نمایش گذاشته شده است.
منشور حقوق بشر کوروش در موزه بریتانیا
در موزه بریتانیا در لندن، استوانه‌ای گلی به ارتفاع حدود ۲۲٫۵ سانتی‌متر و قطر ۱۰ سانتی‌متر نگهداری می‌شود که متعلق به کوروش بزرگ و تاریخ‌نگاشته‌ای به خط میخی اکدی است. این منشور در بهار سال ۵۳۹ پیش از میلاد، پس از فتح بابل، در معبد اِسگیله دفن شد؛ فرمانی درباره بازسازی پرستشگاه‌ها، آزادی ادیان و بازگشت آوارگان صادر کرده است؛ در واقع نمادی از سیاست انسانی و مداراگرانه کوروش بزرگ به‌شمار می‌رود. کاوش آن در مارس ۱۸۷۹ میلادی توسط هرمز رسام انجام شد، و از سال ۱۸۸۰ رسما در تالار ایران باستان موزه در اتاق ۵۲ به نمایش درآمده است. متن منشور اعلام می‌کند که کوروش، پس از تصرف بابل، آزادی مذهبی اعطا کرده، به بازسازی پرستشگاه‌ها پرداخته و گروه‌هایی را که تبعید شده بودند بازگردانده است. این اثر ضمن آنکه پنجره‌ای به آرمان‌های کهن عدالت است، بازتابی از گفت‌وگوی تمدن‌ها در میانه تاریک‌ترین و روشن‌ترین لحظات تاریخ بشری است.
قالی پازیریک در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ
قالی پازیریک به ابعاد حدود ۱٫۸۳ × ۲٫۰۰ متر که در موزه آرمیتاژ سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود، به‌عنوان قدیمی‌ترین فرش پشمی گره‌خورده جهان شناخته می‌شود. این اثر مربوط به ۵۰۰ الی ۴۰۰ پیش از میلاد است و با گره‌های متقارن ترکی (حدود ۳,۶۰۰ گره در دسی‌متر مربع) بافته شده است. طرح مرکزی آن شامل قاب‌های چهارگوش با نقوش ستاره‌ای است و در حاشیه‌اش تصاویری از گوزن‌هایی ایرانی و ۲۸ سوارکار دارد که مشابه نقش‌های تخت‌جمشید است. این قالی در ۱۹۴۹ توسط سرگی رودنکو در دره پازیریک (سیبری) کشف شد و یخبندان طبیعی حفظ‌کننده آن بود. کارشناسان با بررسی سبک گره و نقوش، ارتباط آن با فرهنگ‌های هخامنشی و سکا را تایید می‌کنند؛ برخی نیز مبدا آن را ایران یا آسیای کوچک می‌دانند. با مشاهده این قالی، مخاطب را به درک عمیق‌تری از پیوستگی ریشه‌های هنری اقوام ایرانی با اقلیم سرد سیبری می‌کشاند؛ گویی تار و پودش، راوی تاریخی مشترک است.
شاهنامه فردوسی در فلورانس ایتالیا
نسخه معروف «شاهنامه فلورانس» به شماره Ms Magl C1.III.24، در کتابخانه ملی مرکزی فلورانس نگهداری می‌شود. این دست‌نویس که به سال ۶۱۴ هجری قمری (۱۲۱۷ میلادی) بازمی‌گردد، قدیمی‌ترین شاهنامه شناخته‌شده و تنها نسخه بدون نگاره آن است که با خط نسخ و توسط نسخه‌برداری ناشناس و در ۲۶۵ برگ نوشته شده است. با وجود ناقص بودن، این دست‌نویس نسخه‌ای بی‌نظیر است؛ چرا که شامل نسخه‌های کهن بسیاری از واژگان فارسی و بدون نگاره است. شاهنامه‌پژوه ایرانی، «جلال خالقی مطلق»، این نسخه را یکی از منابع اصلی در تصحیح شاهنامه معرفی کرده است. توجه داشته باشید که قرار گرفتن نسخه‌ای از شاهنامه در دل رنسانس ایتالیا، نمودی است از آنکه میراث ادبی ایران فراتر از جغرافیا، در زبان‌های گوناگون بازآفرینی و پاس داشته شده است.
کوه نور در لندن
الماس کوه نور با وزن فعلی حدود ۱۰۵٫۶ قیراط (۲۱٫۱۲ گرم) و ابعاد تقریبی ۳٫۶×۳٫۲×۱٫۳ سانتی‌متر، یکی از مشهورترین مرواریدهای جهان است. این اثر هنری ارزشمند، بخشی از جواهرات سلطنتی بریتانیا محسوب می‌شود و در برج لندن–بخش معروف به Crown Jewels – زیر زره‌بانان مهر و موم شده برای دید عموم به نمایش درآمده است. ریشه‌های این الماس به جنوب هند برمی‌گردد؛ طی سلسله‌ای از انتقال‌ها میان فرمانروایان مغول، صفوی، هندی و افغان، تا در نهایت در پی معاهده لاهور ۱۸۴۹ به ملکه ویکتوریا رسید. سپس در سال ۱۸۵۲ به پیشنهاد شاهزاده آلبرت برای افزایش درخشش، بازتراش شد و وزن آن تا ۱۰۵٫۶ قیراط کاهش یافت. شناخت و تماشای این الماس، صرفا شناختن و دیدن یک گوهر استثنایی نیست، بلکه مواجهه‌ای است با تاریخ سلطه، تصاحب، و بازتعریف مالکیت در بستر استعمار.
آثار هخامنشی در قاهره مصر
در موزه مصر باستان قاهره (المتحف المصري)، چندین اثر برجسته دوره هخامنشی به چشم می‌خورد؛ از جمله کتیبه‌های داریوش بزرگ که در وادی توميلات (نزدیک کانال سوئز) یافت شده‌اند و بازگوکننده پروژه اقتصادی کانال ارتباطی میان نیل و دریای سرخ هستند. یکی از این سنگ‌نبشته‌ها، سنگی از جنس گرانیت صورتی با ابعاد تقریبی ۲×۱٫۵ متر است که عملیات مهندسی هخامنشیان را مستند نموده است. همچنین اشیای مهمی مانند مُهَرهای استوانه‌ای هخامنشی (از جنس خاک رُس یا سنگ) با ثبت دوره‌ای ۵۴۷ تا ۳۳۱ پیش از میلاد، در این موزه نگهداری می‌شوند. در کنار این‌ها، آثار مرمرین و سنگی دیگری مانند نقش برجسته‌های ممفیس با اشاراتی از دوره‌های درخشانی چون داریوش و خشایارشا در بخش نمایش دائمی حضور دارند. بررسی این اشیاء، در بستر مصر باستان، امکان تحلیل تعاملات فراملی در دوران هخامنشی را فراهم می‌آورد؛ تعاملاتی که در متون چندزبانه، نقش اقتصادی و ابزار قدرت‌اند.
گردنبند طلای هخامنشی در موزه میهو ژاپن
یکی از بهترین نمونه‌های جواهرات دربار هخامنشی، گردنبند طلایی میهو در موزه میهو ژاپن است. این اثر فاخر دارای سه بخش شامل آویز، یقه تخت و قلاب لوله‌ای با سر اردک است؛ ارتفاع آن حدود ۲۶ سانتی‌متر و عرض تقریبی ۲۵٫۷ سانتی‌متر می‌باشد و متعلق به اواخر دوره سلسله هخامنشی (۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد) است. این گردنبند طلایی با مرصع‌کاری لاجورد، فیروزه، عقیق و شیشه ساخته شده است، که نقش‌هایی جنگی به همراه نمادهای مذهبی چون ایزد اهورامزدا را در کنار نجات‌دهندگان اردک نشان می‌دهد. باستان‌شناسان و کارشناسان معتقدند این هدیه‌ای سلطنتی بوده که برای نشان دادن وفاداری به یک سردار بلندمرتبه اهدا شده است. این اثر به‌مثابه پلی میان ایران باستان و شرق دور، ظرفیت آن را دارد تا ذهن هر بازدیدکننده‌ای را به مسیرهای کمتر دیده‌شده‌ی تبادل هنری و نمادپردازی تمدن‌ها هدایت کند.
گنجینه هخامنشی در شیکاگو آمریکا
در Institute for the Study of Ancient Cultures دانشگاه شیکاگو (موسوم به Oriental Institute)، یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های غربال فلزکاری و کتیبه‌های هخامنشی در قاره آمریکا نگهداری می‌شود. بیش از ۲,۶۰۰ اثر متعلق به دوره ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد مسیح، از جمله سرستون گاو عظیم‌الجثه از تخت‌جمشید و اشیای تزئینی کشف‌شده در حفاری‌های ۱۹۳۱–۱۹۳۹ میلادی، در این مرکز به نمایش گذاشته یا دیجیتالی شده‌اند. همچنین آرشیوی شامل نزدیک به ۳۰٬۰۰۰ لوح گلی اداری از دوره داریوش و خشایارشاه در پروژه Fortification Archive برجای مانده که بین سال‌های ۱۹۳۳–۱۹۳۶ کشف شدند. در دل این مجموعه، پیوند میان هنر رسمی و کارکرد سیاسی-اقتصادی امپراتوری هخامنشیان آشکار می‌شود؛ فرصتی بی‌بدیل برای بازنگری در قدرت نرم ایران باستان و نیازی که ایران کنونی به چنین رویکردی دارد.
نقش برجسته سرباز هخامنشی در آمریکا
نقش‌برجسته‌ای سنگی از سرباز هخامنشی، با ابعاد تقریبی ۲۰ در ۲۰ سانتی‌متر و ساخته‌شده از سنگ آهک، متعلق به سال‌های ۵۱۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد است و اصالتا بخشی از پله‌گاه شرقی کاخ آپادانای تخت‌جمشید بوده است. این اثر در سال ۲۰۱۷ در نمایشگاه TEFAF نیویورک کشف و توقیف شد، سپس دفتر دادستان منهتن با استناد به اسناد حفاری سال ۱۹۳۶، حکم بازگردان آن را صادر کرد. مالکان اثر، دو تاجر لندن، پس از قبول عدم مشروعیت سند مالکیت، در سپتامبر ۲۰۱۸ آن را تحویل دادند. این اقدام، نخستین بازگردانی رسمی یادگار تخت‌جمشید توسط دیوان عالی نیویورک محسوب می‌شود. این تصویر حجاری‌شده، نه‌تنها بازتابی از سازمان نظامی آن دوره است، بلکه به شیوه‌ای نمادین، جهان‌بینی، انضباط و سلسله‌مراتب در نظام شاهنشاهی هخامنشی را مستند می‌کند.
آثار باستانی هخامنشی در موزه متروپولیتن نیویورک
مجموعه آثار هخامنشی در موزه متروپولیتن نیویورک (The Met) بخشی از دپارتمان هنر خاور نزدیک است. این بخش شامل بیش از ۱۰۰ اثر شاخص از قرن ششم تا چهارم پیش از میلاد است؛ مانند کاسه‌های کنگره‌دار طلایی (ارتفاع حدود ۱۱٫۱ سانتی‌متر)، نقش برجسته سرباز با کمان و کمانچه (Limestone Relief of Guard، ابعاد نزدیک به ۲۵×۲۵ سانتی‌متر) و تزئینات طلایی سرشیر با اندازه حدود ۵×۶ سانتی‌متر. بیشتر این آثار از حفاری‌ها یا مجموعه‌های هدیه‌شده از دهه ۱۹۵۰ وارد مجموعه موزه شده‌اند. تاریخچه ایجاد این اشیا، از دوره کوروش بزرگ تا خشایارشا، در مقاله‌های تخصصی مِت بازتاب یافته است. این گالری، همچون یک کلاس درس زنده، به بازدیدکننده این امکان را می‌دهد تا با تحلیل موتیف‌ها و تکنیک‌های به‌کاررفته، ریشه‌های بصری قدرت در ایران باستان را درک کند.
آثار باستانی ایران در موزه پرگامون
در بخش هنر اسلامی موزه پرگامون برلین، چندین اثر برجسته ایرانی به نمایش درآمده‌اند که گردشگران را با روایتی ملموس از تاریخ گسترده ایران آشنا می‌سازند. از جمله می‌توان به محراب کاشان مربوط به سده‌های میانه اسلام، تزیینات معرق کاشی از دوران عهد سلجوقی، و کاشی‌های لعابی با نقوش سربازان هخامنشی اشاره کرد. چنانچه در قالب نمایشگاه «ایران؛ پنج هزار سال هنر و فرهنگ» بیش از ۳۶۰ اثر ایرانی، از سرزمین‌های هخامنشیان گرفته تا صفویان عرضه شد. این اشیا شامل قطعات شیشه، سرامیک، فلزکاری و کاشی‌های معماری‌اند که طول، عرض و ابعاد خاصی ندارند، اما نمایشگر پیوند فرهنگی ایران با هنر اسلامی است. با استفاده از امکانات چندرسانه‌ای پرگامون، مخاطب می‌تواند لایه‌های پنهان معنایی در نمادهای ایرانی را کشف کند و نحوه تاثیرگذاری آنها بر هنر غربی را دنبال نماید.
سخن پایانی
تماشای آثار تاریخی ایران در موزه‌های بزرگ دنیا، در عین حالی که برای ما ایرانیان تا حدودی ناراحت‌کننده است؛ چرا که باید برای دیدن آثار گرانبهای این دیار به دوردست‌ها سفر کنند؛ اما، همچنان راهی برای درک گستره تاثیر فرهنگی ایران بر جهان پیرامون آن است. از سرستون‌های تخت‌جمشید در پاریس تا منشور حقوق بشر کوروش در لندن، آنچه می‌بینیم، صرفا اشیای کهن نیستند؛ بلکه نشانه‌هایی از حضور تاریخی تمدنی‌اند که فراتر از مرزها زیسته است. این آثار، در کنار غرور ملی، ما را به تامل درباره چگونگی خروج آنها از خاک ایران و وضعیت کنونی میراث فرهنگی‌مان وامی‌دارند. شاید اکنون بازگرداندن همه این گنجینه‌ها ممکن نباشد، اما آگاهی نسبت به آنها، گامی موثر در پاسداشت هویت تاریخی ماست. شما درباره آثار تاریخی ایران در موزه‌های جهان چه فکر می‌کنید؟ اگر تجربه‌ای در بازدید از آنها دارید، در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.
سوالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.