باغ های عباس آباد | شکوه هنر و معماری صفویه در مازندران
مبینا قراباغی در روزگاری که شکوه صفویان با درخشش هنر و معماری درآمیخته شده بود، باغ‌های عباس‌آباد بهشهر به یک‌باره پدید آمدند؛ میراثی برجای‌مانده از قرن یازدهم هجری که امروز، نه‌فقط نشانگر نبوغ معماری ایرانی، بلکه گواهی از پیوند دیرین انسان ایرانی با طبیعت شمال کشورش است. در اثبات ارزش باغ‌های عباس‌آباد همین بس که این مجموعه که به فرمان شاه عباس اول در دل جنگل‌های مازندران ساخته شد، تنها باغ ایرانی ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو در شمال کشور به‌شمار می‌رود. وسعتی حدود ۵۰۰ هکتار دارد و اجزایی چون سد، دریاچه، کاخ، چهارطاقی و آسیاب را در خود جای داده است؛ عناصری که در کنار هم، تصویری روشن از مهندسی و ذوق ایرانی در دل طبیعت را رقم می‌زنند. حال اگر مشتاقید تا با لایه‌های آشکار و پنهان این شاهکار تاریخی بیشتر آشنا شوید، ادامه مطلب را از دست ندهید که شما را قدم‌به‌قدم در دل باغ‌های عباس‌آباد همراهی خواهیم کرد.
معرفی مجموعه باغ های عباس آباد
مجموعه باغ‌های عباس‌آباد بهشهر، یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های باغ‌سازی ایرانی، در نزدیکی بهشهر و در دامنه‌های جنگلی رشته‌کوه البرز واقع شده است. با وسعتی نزدیک به ۵۰۰ هکتار، این مجموعه بخش‌هایی چون سد مخزنی ساروجی با ظرفیت ۶۰۰ هزار مترمکعب، دریاچه‌ای طبیعی به گستره ۱۰ هکتار، کاخ، حمام، آسیاب آبی، گلباغ و دو برج آجری را در بر دارد. یکی از جلوه‌های خاص این باغ، یک سازه آجری چهارطاقی است که در مرکز دریاچه قرار دارد و در فصول پرآب، به زیر آب می‌رود؛ به‌گونه‌ای که تنها سقف آن و درختچه‌های روی آن قابل مشاهده‌اند. در سال ۲۰۱۱ میلادی، این مجموعه به‌عنوان تنها باغ ایرانی در شمال کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. وجود سیستم آبرسانی پیچیده با لوله‌های سفالی و سازه‌های آجری مقاوم در برابر رطوبت از جمله عوامل موثر در ثبت جهانی این مجموعه به‌شمار می‌روند.
مجموعه باغ های عباس آباد کجاست؟
مجموعه باغ‌های عباس‌آباد در ۹ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان بهشهر در استان مازندران، در دامنه‌های جنگلی رشته‌کوه البرز واقع شده است. این مجموعه باغ‌های تاریخی که در منطقه‌ای به نام «خرگوران» ساخته شده، در میان جنگل‌های انبوه و طبیعت سرسبز شمال ایران قرار دارد.
تاریخچه باغ های عباس آباد
تاکنون باید متوجه شده باشید که باغ‌های عباس‌آباد بهشهر، از شناخته‌شده‌ترین نمونه‌های باغ‌سازی ایرانی در دوران صفوی به‌شمار می‌روند. این مجموعه در سال‌های ۱۰۲۰ تا ۱۰۲۱ هجری قمری به فرمان شاه عباس اول صفوی در منطقه‌ای به نام «خرگوران»—که بعدها به «اشرف‌البلاد» و سپس به «بهشهر» تغییر نام یافت—بنا شد. شاه عباس اول، با توجه به تعلق خاطر به زادگاه مادری‌اش، این مکان را برای احداث اقامتگاه تابستانی خود برگزید. باغ‌های عباس‌آباد در تاریخ ۱۴ شهریور ۱۳۹۰ شمسی، به‌عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند.
معماری باغ های عباس آباد
معماری باغ‌های عباس‌آباد بهشهر، نمونه‌ای برجسته از الگوی باغ‌سازی ایرانی در دوره صفویه است که با وجود قرارگیری در منطقه‌ای جنگلی و آب‌وهوایی مرطوب، اصول طراحی باغ‌های کویری را به‌کار گرفته است. این باغ با محوریت آب، حوض‌های مستطیل‌شکل و هندسه‌ای متقارن طراحی شده و نمایانگر پافشاری بر نظم و تقارن در معماری ایرانی است. استفاده از مصالحی مانند آجر و ملات ساروج، آن هم در این منطقه مرطوب، که معمولا در مناطق خشک کاربرد دارند، غلبه الگوی باغ‌سازی بر ملاحظات اقلیمی را نشان می‌دهد.
از اجزای قابل توجه این مجموعه باغ‌ها، چهارطاقی مرکز دریاچه است که با فرم مهندسی‌شده‌اش، هم در تنظیم جریان آب نقش داشته و هم چشم‌اندازی دیدنی پدید آورده است. از طرف دیگر، برج‌های آجری با ارتفاع ۱۴ متر و قطر ۷ متر، علاوه‌بر نقش نگهبانی، به‌عنوان سازه‌هایی مهندسی‌شده برای کنترل فشار آب عمل می‌کردند. تزئینات کاشی‌کاری هفت‌رنگ در حمام تاریخی مجموعه، از دیگر جلوه‌های هنری این باغ است که بازتابی از مکتب معماری اصفهان در عصر صفوی به‌شمار می‌رود.
بخش های مختلف باغ
مجموعه تاریخی عباس‌آباد بهشهر، یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های باغ‌سازی ایرانی در دوره صفویه است که با مساحتی بالغ بر ۵۰۰ هکتار، شامل بخش‌های متنوعی می‌شود؛ از جمله باغ تاریخی، سد مخزنی، دریاچه طبیعی، کاخ، حمام، آسیاب آبی، برج‌های آجری و محوطه موسوم به گلباغ یا ایستگاه توزیع آب. هر یک از این بخش‌ها با کاربری خاص خود، دانش مهندسی و هنر معماری ایرانیان را در آن دوران نمایان می‌سازد. در ادامه، هر بخش را به‌صورت جداگانه برایتان معرفی می‌کنیم.
باغ تاریخی عباس آباد
باغ تاریخی عباس‌آباد در سال‌های ۱۰۲۰ و ۱۰۲۱ هجری قمری و به دستور شاه‌عباس اول صفوی در منطقه‌ای به نام خرگوران احداث شد. مساحت این مجموعه حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ هکتار است و شامل بخش‌هایی چون سد، دریاچه، کاخ، حمام، آسیاب آبی، برج‌های آجری و گلباغ می‌شود. باغ عباس‌آباد در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی با شماره ۷۴۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در سال ۱۳۹۰ به‌عنوان یکی از باغ‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. مشخصه‌های معماری این باغ شامل طراحی پلکانی، قرینه‌سازی و استفاده از مصالحی مانند ساروج و لوله‌های سفالی است که نشان‌دهنده هنر و مهارت معماران ایرانی در دوره صفوی است.
سد عباس آباد
سد تاریخی عباس‌آباد، یکی از سازه‌های چشمگیر دوره صفویه، در جنوب شرقی بهشهر و در ارتفاع ۴۰۰ متری از سطح دریا واقع شده است. این سد نیز به دستور شاه عباس اول، درست همزمان با احداث باغ احداث شد و نقش حیاتی در تامین آب مجموعه باغ‌های عباس‌آباد ایفا می‌کرد. بدنه سد مذکور از مصالحی مانند سنگ و ساروج ساخته شده و طراحی آن به‌گونه‌ای است که سرریز آب به دره‌ای دیگر هدایت می‌شود تا از آسیب به پایه‌های سد جلوگیری شود. سد اصلی دارای ارتفاع ۲۱ متر و طول تاج ۷۰ متر است و دو سد فرعی در طرفین آن با مجموع طول ۲۰۵ متر قرار دارند. این سد همراه با باغ‌های عباس‌آباد و با شماره ۷۴۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و نمونه‌ای از مهندسی پیشرفته آب در دوره صفویه محسوب می‌شود.
دریاچه طبیعی عباس آباد
دریاچه طبیعی عباس‌آباد، در قلب مجموعه باغ‌های تاریخی عباس‌آباد بهشهر و با مساحتی حدود ۱۰ هکتار و گنجایش ۶۰۰ هزار مترمکعب آب، در نتیجه احداث سد عباس‌آباد در دوره صفویه شکل گرفته است. آب دریاچه از بارش‌های زمستانی و ذوب برف‌های ارتفاعات تامین می‌شود و در گذشته برای آبیاری شالیزارها و تامین آب شرب روستاهای اطراف مورد استفاده قرار می‌گرفت. در مرکز دریاچه، عمارتی آجری با ارتفاع ۱۸ متر قرار دارد که در فصول پرآب، به‌طور کامل زیر آب می‌رود و تنها سقف آن همراه با درختچه‌های روی آن نمایان است.
چهار طاقی وسط دریاچه
همانطور که اشاره شد، در قلب دریاچه عباس‌آباد بهشهر، بنایی آجری به نام چهارطاقی قرار دارد که از دوره صفویه به‌جا مانده است. این سازه با ارتفاعی حدود ۱۸ متر، در زمان آبگیری دریاچه به‌طور کامل زیر آب می‌رود و تنها سقف آن، که پوشیده از گیاهان و درختچه‌هاست، مانند جزیره‌ای سبز از آب بیرون می‌ماند. چهارطاقی مورد بحث، بر روی هشت جرز در اطراف و یک جرز مرکزی ساخته شده و بهتر است تا این را نیز بدانید که ابعاد هر جرز تقریبا ۴ در ۴ متر است. گویا کاربرد این بنا تنها تزئینی نبوده است؛ چنانچه برخی منابع معتقدند که چهارطاقی عباس‌آباد نقش فنی در کنترل فشار آب دریاچه بر سد را ایفا می‌کرده است. جالب آنکه در صورت افزایش سطح آب دریاچه، این سازه به تخلیه آب از طریق کانال‌های زیرزمینی کمک می‌کرده تا از هرگونه آسیب احتمالی به سد جلوگیری شود.
محوطه گلباغ یا ایستگاه توزیع آب
محوطه گلباغ، یکی از اجزای کلیدی در سامانه آبرسانی باغ‌های تاریخی عباس‌آباد بهشهر، در فاصله ۶۰۰ متری از باغ اصلی و با حدود ۱۰ متر اختلاف ارتفاع قرار دارد. این ناحیه با مساحتی نزدیک به ۳,۵۰۰ متر مربع، در دوره صفویه به‌عنوان ایستگاه توزیع آب طراحی شده است. آب چشمه‌های منطقه ابتدا به این محوطه هدایت می‌شد و پس از عبور از حوض‌های متعدد برای تصفیه، از طریق لوله‌های سفالی به باغ اصلی منتقل می‌گردید. اهمیت گلباغ در تامین آب باغ‌های عباس‌آباد باعث شد تا در دوران صفویه، نگهبانانی برای حفاظت از این محوطه گمارده شوند. وجود بقایای معماری برج‌های نگهبانی در این منطقه، گواهی دوباره‌ای بر نقش حیاتی آن در سیستم آبرسانی مجموعه است.
کاخ باغ عباس آباد
کاخ باغ عباس‌آباد، یکی از شاخص‌ترین بخش‌های مجموعه تاریخی عباس‌آباد در بهشهر مازندران است که به دستور شاه عباس اول در دهه‌های ابتدایی قرن یازدهم هجری قمری ساخته شد. این کاخ در بالاترین نقطه باغ و بر فراز تپه‌ای طبیعی قرار دارد که مهندسان آن زمان با ایجاد پله‌ها و صفه‌ها، باغی پلکانی و مطبق را طراحی کردند. معماری کاخ با بهره‌گیری از مصالحی چون آجر، سنگ و ملات ساروج، به‌صورت قرینه و هماهنگ با سایر بخش‌های باغ اجرا شده است. البته توجه داشته باشید که اکنون فقط بقایایی از جنس سفال با لعاب‌هایی به رنگ‌های مختلف در بالاترین نقطه باغ قابل مشاهده است و تمامی اظهارات قبلی پیرامون معماری و مهندسی کاخ صرفا گمانه‌زنی براساس یافته‌هاست.
حمام تاریخی عباس آباد
در بخش غربی مجموعه باغ‌های عباس‌آباد بهشهر، حمامی تاریخی با زیربنای ۱۶۰ متر مربع قرار دارد که قدمت آن هم به دوره صفوی بازمی‌گردد. این بنا با سقف گنبدی‌شکل و دیوارهای آجری، نمونه‌ای از معماری سنتی ایرانی را به نمایش می‌گذارد. کاشی‌کاری‌های لاجوردی، فیروزه‌ای و زرد رنگ، همراه با ملات ساروج، زینت‌بخش فضای داخلی حمام هستند. آبرسانی به این حمام از طریق لوله‌های سفالی موسوم به تنبوشه انجام می‌شده است. این لوله‌ها، آب را از قسمت شرقی بنا به خزانه آب گرم در ضلع غربی منتقل می‌کردند. گرم‌خانه‌ای با چندین حوض در این حمام ساخته شده که سندی بر توجه حاکمان آن دوره به بهداشت فردی و پاکیزگی عمومی است. ضمن اینکه برخی منابع اشاره کرده‌اند که این حمام اختصاصی شاه عباس و حرم‌سرایش بوده و طراحی آن به گونه‌ای بوده که از نفوذ سرمای جنگل‌های اطراف جلوگیری می‌کرده است.
برج های آجری
در مجموعه تاریخی عباس‌آباد بهشهر، دو برج آجری از دوره صفویه باقی مانده‌اند که هر یک با قطر ۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر، در فاصله ۱۷۵ متری از یکدیگر قرار گرفته‌اند. این برج‌ها با مصالحی چون آجر و ملات ساروج ساخته شده‌اند و با توجه به ساختارشان، علاوه‌بر نقش نگهبانی، کاربری مهندسی نیز داشته‌اند. از طرفی، با توجه به موقعیت آن‌ها بر روی محور آبرسانی و اختلاف ارتفاع محوطه گلباغ نسبت به باغ، این برج‌ها برای جلوگیری از ضربات قوچی شکل سیالات طراحی شده‌اند. چنین ویژگی‌هایی نشان از درک عمیق معماران صفوی از اصول مهندسی آب و ضرورت استفاده از مصالح مقاوم در برابر رطوبت و سیالات دارد.
آسیاب آبی مجموعه
در فاصله‌ای حدود پنج کیلومتری جنوب باغ‌های عباس‌آباد، یکی دیگر از سازه‌های مهندسی دوران صفوی به چشم می‌خورد: آسیاب آبی مجموعه باغ‌های عباس‌آباد. این آسیاب در میان دو رود پرآب احداث شده و با استفاده از مصالحی همچون سنگ، آجر و ملات ساروج ساخته شده است. نکته جالب توجه درباره این آسیاب، بهره‌گیری از نیروی آب برای چرخاندن پره‌های آن است؛ به‌طوری‌که آب از طریق کانال‌های سرپوشيده به کانال‌های روباز آجری هدایت می‌شده و با شیب مناسب، انرژی لازم برای حرکت چرخ‌ها را فراهم می‌کرده است. این سازه را می‌توان هم جلوه‌ای از پیشرفت‌های فنی عصر صفوی دانست و هم نمادی از مدیریت هوشمندانه منابع طبیعی در آن دوران.
امکانات رفاهی باغ های عباس آباد
در اطراف دریاچه و بخش‌های مختلف باغ‌های عباس‌آباد، رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌هایی با منوی متنوع وجود دارد که امکان صرف غذا در محیطی دنج و دلنشین را فراهم می‌کنند. همچنین، سرویس‌های بهداشتی، نمازخانه و فروشگاه‌های مواد غذایی در دسترس شما و سایر بازدیدکنندگان قرار گرفته است. برای علاقه‌مندان به تفریحات آبی، امکان تجربه قایق‌سواری و پدالو (قایق‌های پدالی) در دریاچه عباس‌آباد فراهم شده است. پارکینگ مناسب برای پارک خودروها نیز در نزدیکی ورودی مجموعه تعبیه شده است. ضمنا در اطراف باغ، اقامتگاه‌های بومگردی و هتل‌های محلی مانند هتل اشرف و اقامتگاه گل و بلبل، گزینه‌های مناسبی برای اقامت شبانه گردشگران هستند. امکانات رفاهی این مجموعه، در کنار زیبایی‌های تاریخی و طبیعی‌اش، بازدیدی بی‌کم‌وکاست را برایتان رقم خواهد زد.
بازدید از مجموعه باغ های عباس آباد
اول اینکه، بهترین زمان بازدید از مجموعه باغ‌های عباس‌آباد بهشهر، فصل بهار است؛ زمانی که طبیعت منطقه در اوج طراوت و هوا معتدل است. ساعات بازدید از این مجموعه همه‌روزه از ۸ صبح تا ۶ عصر (18) است و شما می‌توانید از بخش‌هایی مانند دریاچه، سد و چهارطاقی دیدن کنید. هزینه بلیط برای گردشگران ایرانی ۵,۰۰۰ تومان و برای اتباع خارجی ۵۰,۰۰۰ تومان در نظر گرفته شده است. البته توجه داشته باشید که این قیمت ممکن است در مناسبت‌های خاص و گذر زمان تغییر کند یا حتی هم‌اکنون که این مقاله را می‌خوانید تغییر کرده باشد. اگر به هر دلیلی فصل تابستان را برای بازدید از باغ‌های عباس‌آباد انتخاب می‌کنید، به‌دلیل رطوبت بالای هوا، بهتر است این بازدید را در ساعات اولیه صبح یا پس از ساعت ۴ عصر (16) انجام دهید. استفاده از کفش پیاده‌روی، کلاه، عینک آفتابی و بطری آب نیز برای بازدیدی راحت‌تر پیشنهاد می‌شود.
سخن پایانی
باغ‌های عباس‌آباد بهشهر، تنها باغ‌های ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو در شمال ایران است؛ مجموعه‌ای ۵۰۰ هکتاری که از کاخ، دریاچه، سد، چهارطاقی، آسیاب و حمام تشکیل شده و نشان می‌دهد چگونه معماران ایرانی دوره صفویه از دل طبیعت، شاهکاری ماندگار خلق کرده‌اند. گشت‌وگذار در این مجموعه، دریچه‌ای به تاریخ پرمایه، هنر معماری و مهندسی بی‌نظیر ایران باز می‌کند؛ مکانی که هنر و دانش فنی در هماهنگی کامل، جلوه‌ای زنده از تمدن ایرانی را به نمایش می‌گذارد. اگر تجربه‌ای از سفر به بهشهر و بازدید از این مجموعه باغ‌ها دارید یا برنامه سفر به بهشهر در ذهن‌تان است، دیدگاهتان را با ما در میان بگذارید؛ چه‌بسا دیدگاه شما به دیگران کمک کند تا سفری بهتر و به‌یادماندنی را رقم بزنند. به هر صورت نظر شما ارزشمند است!
سوالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.