آرامگاه خیام | شاهکار معماری ایرانی در مقبره شاعر و منجم نامدار
مبینا قراباغی نام نیشابور که به میان می‌آید، بی‌اختیار یاد خیام نیشابوری زنده می‌شود؛ شاعری که رباعیاتش از مرزهای زمین و زمان عبور کرده و امروز در گوشه‌گوشه جهان زمزمه می‌شود. آرامگاه او، همچون اثری هنری در باغی سرسبز در جنوب‌شرقی نیشابور می‌درخشد؛ بنایی که در سال ۱۳۴۱ (هـ.ش) به دست هوشنگ سیحون ساخته شد و با ۲۲ متر ارتفاع، ترکیبی از هندسه، ستاره و کتیبه‌های رباعیات را در دل خود جای داده است. هر قدم در این محوطه پیوندی است میان شعر، معماری و نجوم، که علاقه‌مندان ادبیات فارسی بیش از دیگران، آن را درک می‌کنند. گردشگرانی که به اینجا می‌آیند، علاوه‌بر دیدن آرامگاه، به سراغ موزه خیام و دیگر یادمان‌های نزدیک مانند آرامگاه عطار و کمال‌الملک نیز می‌روند. پس همراه ما بمانید تا قدم‌به‌قدم با آرامگاه، موزه و یادمان‌های اطراف آن آشنا شوید و سفر خود به این نقطه تاریخی را برنامه‌ریزی کنید.
خیام نیشابوری که بود؟
حکیم عمر خیام نیشابوری، با نام کامل «غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم»، در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ هجری قمری در نیشابور متولد شد و در همان شهر در ۱۲ آذر ۵۱۰ هجری قمری درگذشت. او یکی از بزرگ‌ترین شاعران، ریاضی‌دانان، منجمان و فیلسوفان ایران در دوران سلجوقیان بود. خیام در اصلاح تقویم جلالی نقش مهمی داشت و پژوهش‌های خود را در رصدخانه‌های نیشابور و اصفهان انجام داد. در ریاضیات، او به‌ویژه در حل معادلات درجه سوم و مطالعات مرتبط با اصل پنجم اقلیدس شهرت یافت. رباعیات او به زبان فارسی سروده شده و با ترجمه‌های متعدد، مخصوصا ترجمه ادوارد فیتزجرالد به انگلیسی، در سراسر جهان شناخته شده‌اند. علاوه‌بر فعالیت‌های علمی و ادبی، خیام در فلسفه، تاریخ و موسیقی نیز تبحر داشت. در واقع می‌توان این‌چنین برداشت کرد که ترکیب دانش‌های گسترده و هنر شاعریِ او بود که وی را به شخصیتی برجسته و الهام‌بخش در تاریخ ایران و جهان تبدیل کرد.
آرامگاه خیام نیشابوری کجاست؟
آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری در نیشابور، یکی از شهرستان‌های شمالی استان خراسان رضوی و در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه بینالود واقع شده است. این آرامگاه در بلوار خیام، خیابان عرفان، در جنوب‌شرقی شهر قرار دارد و در نزدیکی مراکز مهمی مانند افلاک‌نمای خیام، موزه خیام و امامزاده محمد محروق (ع) واقع است.
آدرس آرامگاه خیام نیشابوری: استان خراسان رضوی، نیشابور، بلوار خیام، خیابان عرفان، مجتمع آرامگاه و باغ خیام
مسیر دسترسی به آرامگاه خیام نیشابوری
برای دسترسی به آرامگاه حکیم عمر خیام، می‌توانید از بزرگراه مشهد-نیشابور یا همان امام رضا استفاده کنید. پس از عبور از پمپ بنزین صحرانورد، وارد بلوار آزادگان شوید و به سمت میدان شادیاخ به حرکت خود ادامه دهید. در میدان، خروجی بلوار خیام را انتخاب کرده و تا انتهای بلوار پیش بروید. آرامگاه مقصود در انتهای این بلوار قرار دارد. اما، اگر از حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنید، نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس به آرامگاه، ایستگاه خط ۱۰ نیشابور است که در بلوار خیام قرار دارد و تنها چند متر با خیابان خیام یکم فاصله دارد. برای بازدید از آرامگاه خیام، می‌توانید از تاکسی‌های خطی و گذری در سطح شهر استفاده کنید. ضمن اینکه، مسیرهای پیاده‌روی از میدان فضل و بلوار شهدا نیز شما را به آرامگاه می‌رسانند. در طول مسیر، تابلوهای راهنما شما را تا رسیدن به مقصد هدایت خواهند کرد.
تاریخچه آرامگاه خیام نیشابوری
آرامگاه خیام نیشابوری، نماد شهر نیشابور و یکی از برجسته‌ترین آثار معماری معاصر ایران است. این آرامگاه در باغی تاریخی در جنوب شرقی نیشابور، در نزدیکی امامزاده محروق، بنا شده است. پیکر خیام در سال ۵۱۰ هجری قمری در گورستان حیره نیشابور دفن شد و تا سال ۱۳۳۵ (هـ.ش)، آرامگاهی به وی اختصاص نداشت. در سال ۱۳۳۵، با پیشنهاد نماینده استان سمنان در مجلس شورای ملی، طرح بازسازی آرامگاه خیام مطرح شد. در سال ۱۳۳۸، مهندس هوشنگ سیحون طراحی آرامگاه جدید را آغاز کرد و در سال ۱۳۴۱ ساخت آن را به پایان رسانید. آرامگاه کنونی در سال ۱۳۴۲ با حضور فرح پهلوی افتتاح شد. لازم به ذکر است که آرامگاه خیام در سال ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۱۷۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
معماری آرامگاه خیام
آرامگاه خیام نیشابوری، نمونه‌ای برجسته از معماری مدرن ایرانی است که با تلفیق هنرهای سنتی و نوین، شخصیت چندوجهی خیام را به تصویر می‌کشد. آرامگاه خیام در باغی بزرگ و دلفریب در جنوب شرقی شهر نیشابور واقع شده است که مساحتی نزدیک به ۲۰ هزار متر مربع دارد و با درختان کاج‌های بلندبالای همیشه‌سبز احاطه شده است. ضمنا همانطور که در بخش قبلی هم به این مهم اشاره شد، بنای آرامگاه در سال ۱۳۴۱ توسط معمار برجسته ایرانی، هوشنگ سیحون، طراحی و ساخته شد و در ۶ شهریور ۱۳۴۱ به پایان رسید. ارتفاع آرامگاه ۲۲ متر است و ساختار آن از بتن با هسته‌ای فلزی تشکیل شده است.
طراحی بنا به گونه‌ای است که به سه جنبه اصلی شخصیت خیام یعنی ریاضیات، نجوم و شعر اشاره دارد. برای نمونه، ده پایه مورب که به سمت بالا حرکت می‌کنند، به سیستم دهدهی در ریاضیات اشاره دارند. سقف آرامگاه با اشکال ستاره‌ای طراحی شده که به مطالعات نجومی خیام اشاره دارد. حال اینکه، رباعیات خیام با خط نستعلیق و شکسته نستعلیق بر روی کاشی‌های تزئینی آرامگاه نقش بسته‌اند که جنبه ادبی او را نمایان می‌سازد. دور تا دور برج آرامگاه، هفت خیمه سنگی قرار دارد که در زیر هر کدام حوض کوچکی با کاشی‌های فیروزه‌ای ساخته شده است. این طراحی به پیشه پدر خیام، خیمه‌دوزی، اشاره دارد و شگفتا که در عین حال، هفت خیمه به مفهوم هفت فلک و هفت آسمان در نجوم اشاره می‌کنند!
بخش های مختلف مقبره خیام
آرامگاه خیام نیشابوری در باغی ۲۰ هزار مترمربعی قرار دارد و شامل بخش‌های مختلفی است که شخصیت علمی و فرهنگی خیام را معرفی می‌کنند. موزه تخصصی خیام، افتتاح‌شده در سال ۱۳۷۹، ابزارهای ستاره‌شناسی، ظروف فلزی و سفالی، نسخ خطی و آثار مرتبط با او را به نمایش می‌گذارد. کتابخانه خیام، پیش‌تر در مجموعه آرامگاه بود، اما اکنون به کاروان‌سرای شاه عباسی منتقل شده است. محوطه آرامگاه با مسیرهای سنگ‌فرش و فضای سبز آرامش‌بخشی که دارد، بازدیدکنندگان را به گشت‌وگذار دعوت می‌کند و کتیبه‌های رباعیات خیام و تزئینات هنری جلوه‌ای شگرف به آن بخشیده‌اند. فضای مرکزی مقبره هم با طراحی متفکرانه، امکان تامل و ارتباط با شخصیت و اندیشه‌های خیام را فراهم می‌کند. همچنین فروشگاه‌هایی برای عرضه صنایع‌دستی و سوغاتی‌های نیشابور در محوطه قرار دارند. جهت شناخت بهتر بخش‌های مختلف مقبره خیام، ادامه مطلب را از دست ندهید.
محوطه و باغ آرامگاه خیام
محوطه و باغ آرامگاه خیام در فضایی دل‌گشا و آرام در جنوب‌شرقی نیشابور گسترده شده است؛ باغی به وسعت حدود ۲۰,۰۰۰ متر مربع که با درختان کاج همیشه‌سبز احاطه گردیده و محیطی سرسبز و ملایم برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد. در ورودی باغ، تندیس حکیم خیام نصب شده که به‌عنوان نمادی از بزرگداشت شاعری والامقام مورد احترام همگان قرار گرفته است. در محوطه این مجموعه، علاوه‌بر آرامگاه، امکاناتی چون کتابخانه، موزه و مهمانسرا برای پژوهشگران و گردشگران تعبیه شده که حضور در کنار آرامگاه را بیشتر از تجربه صرف، به فرصتی پژوهشی و فرهنگی هم تبدیل می‌کند. فضای باز باغ با حوض‌های فیروزه‌ای، نیمکت‌ها و مسیرهای سنگ‌فرش، محیطی روح‌انگیز برای توقفی کوتاه یا مطالعه رباعیات خیام ایجاد می‌کند.
کتیبه ها و تزئینات آرامگاه
کتیبه‌ها و تزئینات آرامگاه خیام جلوه‌ای از ادبیات، هندسه و نجوم را به‌همراه دارند. در دیواره‌ها و سازه‌های لوزی‌شکل بنا، ۲۰ رباعی از حکیم خیام به‌خط شکسته نستعلیق، اثر خطاطانی مانند مرتضی عبدالرسولی، با نظارت هوشنگ سیحون، کاشی‌کاری شده‌اند؛ این نخستین کاربرد خط شکسته نستعلیق در تزئینات معماری است. در ساختار اصلی، ده پایه‌ی مارپیچ با دو تیغه مورب از هرکدام، سقف را می‌سازند؛ از تقاطع این تیغه‌ها، شبکه‌ای ستاره‌گون شکل می‌گیرد که در راس آن، ستاره‌ای پنج‌پر نمایان می‌شود. اطراف بنا نیز خیمه‌مانند طراحی شده است تا به پیشه پدر و نام خانوادگی خیام «خیمه‌دوز» اشاره کند.
فضای مرکزی مقبره
فضای مرکزی آرامگاه خیام همچون هسته‌ای معنوی طراحی شده است که بازدیدکننده را به عمق اندیشه‌های او هدایت و تو گویی رها می‌کند. سنگ‌فرش گرانیتی دایره‌ای با قطری منظم، بر دوازده ناحیه تقسیم نشده، بلکه محور آرامگاه را به‌وضوح تعیین می‌کند و بر ارتفاع ۲۲ متری برج نمادین می‌افزاید. همانطور که آگاه هستید، ساختار یادبود بر پایه ده ستون استوار شده که از هر ستون، دو تیغه‌ی مورب به سمت بالا کشیده شده و با ایجاد شبکه‌ای لوزی‌مانند، سقفی ستاره‌گون تشکیل می‌دهند. این عناصر، همراه با حفره‌هایی که نور را به فضای درونی می‌آورند، مکانی با طنین تفکر و سکوت ایجاد کرده‌اند. چنانچه گردشگران در این فضا، نه‌تنها جلوه زیبایی‌شناسانه معماری مدرن ایرانی را از نزدیک می‌بینند، بلکه با ذهن ریاضیدان، منجم و شاعر خیام نیز مواجه می‌شوند.
موزه آرامگاه خیام
موزه آرامگاه خیام، بنایی ۱۲۰ متر مربعی با مالکیت دولتی است که در مجاورت آرامگاه قرار دارد. این موزه در سال ۱۳۷۶ (هـ.ش) ساخته شده و درست در روز بزرگداشت حکیم خیام (۲۸ اردیبهشت ۱۳۷۹) افتتاح گردید. فضای داخلی این موزه به چهار بخش زیر تقسیم شده است:
- ابزار و ادوات نجومی: شامل اسطرلاب، قطب‌نما و دیگر وسایل علمی مرتبط با ستاره‌شناسی و ریاضیات.
- ظروف مفرغی و فلزی: آثاری از قرن پنجم تا هفتم هجری قمری که جنبه تاریخی و هنری دارند.
- سفالینه‌های لعاب‌دار: ظروف سفالی و آثار هنری لعاب‌دار متعلق به قرون سوم تا هفتم هجری قمری.
- نسخه‌های خطی و تابلوها: دست‌نوشته‌هایی در زمینه نجوم و مجموعه‌ای از تابلوهای مرتبط با شخصیت و آثار به‌جا مانده از خیام.
برای علاقه‌مندان به ستاره‌شناسی و ادبیات، این مجموعه فرصتی استثنائی فراهم می‌آورد تا در دنیای علمی و فرهنگی خیام اندکی تامل کنند. یکی از ویژگی‌های مهم این موزه رایگان بودن بازدید از آن است؛ با خرید بلیط باغ و آرامگاه، بازدید از موزه هم بدون هزینه انجام می‌شود. موزه آرامگاه عمر خیام، مکملی ارزشمند برای شناخت ابعاد چندگانه شخصیت خیام (شاعر، ریاضیدان و ستاره‌شناس) است و نباید در برنامه بازدید از آرامگاه خیام نادیده گرفته شود.
بهترین زمان بازدید از مقبره خیام نیشابوری
آرامگاه خیام، به‌دلیل معماری باز و قرارگیری در میان باغی سرسبز، بیشترین جلوه را در فصل‌های معتدل سال دارد. منابع مختلفی، فصل بهار (به‌ویژه فروردین تا خردادماه) را مناسب‌ترین زمان برای بازدید معرفی می‌کنند؛ در این ماه باغ آرامگاه پوشیده از شکوفه و گل است و آب‌وهوای ملایم نیشابور، فرصتی قابل تامل برای گردشگران فراهم می‌آورد. علاوه‌بر بهار، پاییز و (به‌خصوص شهریور تا آبان‌ماه) نیز زمان مناسبی محسوب می‌شود، چراکه خنکای هوا و رنگارنگ شدن درختان جلوه‌ای شاعرانه به فضای آرامگاه می‌دهد. بنابراین اگر قصد دارید سفری به نیشابور داشته باشید و آرامگاه خیام را در زیباترین حالت خود ببینید، بهترین انتخاب شما ماه‌های اردیبهشت و مهر خواهد بود.
هزینه بازدید و ساعت کاری آرامگاه خیام
تجربه بازدید از آرامگاه خیام، زمانی بهتر خواهد بود که گردشگران با دقت هرچه تمام‌تر، از ابتدا تا پایان این گردش را برنامه‌ریزی کنند. این مجموعه از ساعت ۸:۰۰ صبح تا ۱۹:۴۵ پذیرای علاقه‌مندان است و پیشنهاد می‌شود تا برای بازدید کامل از بخش‌های مختلف آن، حدود دو ساعت وقت در نظر بگیرید؛ چرا که بخش موزه معمولا تا حدود ساعت ۱۷:۰۰ باز است. هزینه ورودی برای گردشگران ایرانی ۲۰٬۰۰۰ تومان و برای گردشگران خارجی ۱۵۰٬۰۰۰ تومان در نظر گرفته شده است. این مبالغ نسبت به اغلب بناهای تاریخی مشابه، مقرون‌به‌صرفه و فراگیر محسوب می‌شود.
جاذبه های گردشگری نزدیک به آرامگاه خیام
از حق نگذریم، در نزدیکی آرامگاه خیام، سه بنای تاریخی ارزشمند قرار دارند که بازدید از آن‌ها سفر به نیشابور را کامل می‌کند. آرامگاه عطار نیشابوری، شاعر و عارف بزرگ قرن ششم هجری قمری، در باغ شادیاخ جای دارد؛ بنایی تیموری که با معماری ساده اما پرمعنا شناخته می‌شود. در همان محوطه، آرامگاه کمال‌الملک یادمانی از هنر نگارگری ایران است. در کنار آرامگاه خیام نیز آرامگاه و مسجد محمد محروق، نواده امام علی(ع)، با گنبد آجری و قدیمی به‌جا مانده از دوران صفوی دیده می‌شود که همچنان یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های نیشابور است. در هر صورت، اگر قصد سفر به نیشابور را دارید، بازدید از این مجموعه آرامگاه‌ها را در برنامه خود بگنجانید تا روایت چندین قرن تاریخ ایران را یک‌جا ببینید.
آرامگاه عطار نیشابوری
آرامگاه عطار نیشابوری که در حدود ۶ کیلومتری غرب نیشابور واقع است، به دستور امیرعلی‌شیر نوایی در سده پانزدهم میلادی (دوره تیموری) بر روی قبر این شاعر و عارف ساخته شد؛ هم‌اکنون این اثر به شماره ۱۱۷۳ و با تاریخ ثبت ۹ دسامبر ۱۹۷۵ میلادی در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. بنای فعلی دارای پلان هشت‌ضلعی با چهار ورودی است که گنبدی پیازی‌شکل با کاشی‌کاری‌های سبز، زرد و لاجوردی آن را تزیین کرده است. نمای آرامگاه با غرفه‌های کاشی‌کاری‌شده و داخل آن چهار نشیمن ساده و اطراف سنگ قبر سیاه‌رنگ عطار قرار گرفته‌اند. سنگ قبر بالغ بر ۱۱۹ متر مربع مساحت دارد و در محوطه باغی قرار گرفته که فضایی بهشت‌گونه برای بازدید فراهم می‌سازد. شایان ذکر است که بازسازی‌های عمده‌ای در دوره پهلوی دوم توسط انجمن آثار ملی انجام شده و مرمت‌های تکمیلی آن در دهه ۱۳۷۰ ادامه یافته‌اند.
آرامگاه کمال الملک
آرامگاه محمد غفاری (کمال‌الملک) در محله شادیاخ نیشابور، در مجموعه‌ای سرسبز کنار آرامگاه عطار نیشابوری واقع شده و یکی دیگر از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری معاصر آرامگاهی در ایران است. این بنای باشکوه را نیز هوشنگ سیحون طراحی کرده و در فروردین‌ماه ۱۳۴۲ (معادل با آوریل ۱۹۶۳ میلادی) با حضور فرح پهلوی رونمایی شد. طرح آرامگاه از ترکیب دو مربع با نسبت ۱:۲ شکل گرفته که با تلاقی قوس‌های نیم‌دایره و قوس‌های متقاطع، فرم‌هایی مخروطی‌وار و پوسته‌ای سه‌بعدی ایجاد کرده است. بنای آرامگاه با کاشی‌کاری معرق به رنگ لاجوردی، سفید و فیروزه‌ای مزین شده و هماهنگی زیبایی با آرامگاه کناری دارد. این آرامگاه با زیربنایی در حدود ۲۸ متر مربع و شش ایوانچه مقعر، فضایی منظم و متناسب را شکل داده است؛ چنانچه بازدیدکنندگان در آن می‌توانند ضمن حس پیوند عمیق فرهنگی، با یکی از بزرگ‌ترین هنرمندان قرن گذشته ایران از نو آشنا شوند.
آرامگاه و مسجد محمد محروق
آرامگاه و مسجد محمد محروق در جنوب‌شرقی نیشابور، در مجاورت آرامگاه خیام، قرار گرفته و یکی از بناهای برجسته مذهبی و تاریخی این شهر است. این مجموعه در فهرست آثار ملی ایران (شماره ۳۰۲) به‌ثبت رسیده و در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ تایید شد. بنای اولیه در دوره سلجوقیان شکل گرفت اما با حمله مغول مخروبه شد. ساختمان فعلی در دوران تیموریان و به دستور امیر کمال‌الدین در زمان سلطان حسین بایقرا ساخته شد. سپس در دوره صفوی، به‌ویژه به‌دستور شاه طهماسب، ایوان‌ها و تزئینات کاشی‌کاری معرق افزوده شدند و سنگ یادبود مربوط به ۱۱۱۹ هجری قمری نیز بر ایوان نصب شده است. این آرامگاه دو گنبد دارد؛ یکی با ساقه بلندتر برای محمد محروق و دیگری برای ابراهیم بن موسی‌الکاظم، که در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. مجموعه مورد اشاره در باغی خوش‌آب‌وهوا و معنوی جای گرفته و محیطی مناسب برای زیارت و تامل فراهم می‌کند.
چرا آرامگاه خیام یکی از زیباترین مقبره های ایران است؟
آرامگاه خیام در نیشابور، نمونه‌ای برجسته از معماری معاصر ایرانی است که هویت چندوجهی خیامِ شاعر، ریاضیدان و منجم، را بازتاب می‌دهد. برج یادبود با ارتفاع ۲۲ متر و ده پایه اصلی طراحی شده که نماد اهمیت عدد ده در ریاضیات و فلسفه اوست. تیغه‌های مارپیچی با تلاقی ستاره‌ای، فضایی آسمانی و هندسی ایجاد می‌کنند و حس پیوند با نجوم و علم را منتقل می‌نمایند. کاشی‌کاری‌های معرق و رباعیات حک شده در فضای داخلی و خارجی، زبان شعر و شاعری خیام را در معماری جاری ساخته است. از طرف دیگر، قرارگیری آرامگاه در میان باغی سرسبز و باز، تحقق وصیت خیام برای دفن در مکانی است که شکوفه‌ها بر مزارش ببارند. ترکیب این عناصر، معماری، ادبیات و طبیعت، آرامگاه خیام را به یکی از زیباترین و متفاوت‌ترین مقبره‌های ایران تبدیل کرده است.
سخن پایانی
آرامگاه خیام تنها جایگاهی برای آرام گرفتن روح و جسم یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان ایرانی نیست، بلکه نمادی از پیوند شعر، فلسفه و دانش در معماری معاصر ایران به‌شمار می‌رود. بازدید از این مجموعه به گردشگران فرصتی می‌دهد تا ضمن آشنایی با زندگی و آثار خیام، زیبایی‌های باغ و طراحی بی‌نظیر آرامگاه را از نزدیک لمس کنند. پس اگر قصد سفر به نیشابور را دارید، دیدن آرامگاه خیام یکی از مهم‌ترین انتخاب‌هایی است که می‌تواند سفرتان را کامل‌تر کند. نظر شما درباره این آرامگاه تاریخی چیست؟ دیدگاه‌ها و تجربه‌های خود را در بخش نظرات با ما و دیگر همراهان پته به اشتراک بگذارید.
سوالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.