همه چیز درباره کلیسای زور زور | میراث جهانی یونسکو در نزدیکی ارومیه
بهاره بهرامی کلیسای زور زور یا کلیسای مریم مقدس، یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی استان آذربایجان غربی است که در نزدیکی روستای بارون قرار دارد. این کلیسا که نام آن در فهرست میراث جهانی یونسکو هم ثبت شده است، از نظر تاریخی و معماری ارزش زیادی دارد و تنها بنای تاریخی ایران است که به‌طور کامل جابه‌جا شده و در محل فعلی دوباره ساخته شده است.
کلیسای زور زور ماکو کجاست؟
کلیسای زور زور در استان آذربایجان غربی و در محدوده شهرستان ماکو قرار دارد. این بنا در نزدیکی روستای بارون و در حدود ۱۲ کیلومتری شمال غرب قره‌کلیسا واقع شده است. کلیسا در دامنه کوه و در بخش بالادست سد بارون قرار دارد و به همین دلیل چشم‌انداز بسیار زیبا و خاصی هم به طبیعت اطراف دارد.
موقعیت کوهستانی و چشم‌اندازهای اطراف کلیسا در کنار پیشینه تاریخی آن باعث شده‌اند که بسیاری از مسافران در سفر به شمال غرب ایران، بازدید از این بنای تاریخی را هم در برنامه سفرشان قرار دهند. در این مطلب قصد داریم به معرفی کامل جزئیات کلیسای زور زور بپردازیم؛ از موقعیت و پیشینه آن گرفته تا معماری و مسیرهای دسترسی به آن.
دسترسی به کلیسای زور زور ماکو
برای رسیدن به این کلیسا ابتدا باید وارد شهر ماکو شوید. سپس مسیر زیر را دنبال کنید:
- به سمت سد بارون در بخش غربی ماکو حرکت کنید.
- مسیر خود را در جاده آسفالت ادامه دهید تا به تأسیسات سد برسید.
- پس از آن باید وارد جاده خاکی فرعی شوید.
- در این جاده خاکی، ۷۰۰ متر به مسیر خود ادامه دهید تا به کلیسا برسید.
مسیر رسیدن به کلیسا کوتاه است اما لازم است که نکات زیر توجه داشته باشید:
- مسیر خاکی در فصل بارندگی لغزنده می‌شود.
- این منطقه در ارتفاعات ماکو قرار دارد؛ بنابراین در زمستان ممکن است با کولاک یا یخبندان مواجه شوید.
چرا بازدید از کلیسای مریم مقدس زور زور پیشنهاد می‌شود؟
اگر به ماکو سفر کردید، توصیه می‌کنیم حتماً از کلیسای زور زور هم دیدن کنید؛ چرا که:
- زور زور یکی از سه کلیسای ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو در شمال غرب ایران است و از نظر تاریخی و فرهنگی اهمیت بالایی دارد.
- این کلیسا در زمان ساخت سد بارون، به‌صورت سنگ به سنگ و با رعایت ملاحظات فنی به مکان امن‌تری منتقل شد که اتفاق کم‌نظیری در حوزه مرمت و حفظ آثار تاریخی به‌حساب می‌آید.
- کلیسای زور زور در ارتفاعات مشرف به دریاچه سد بارون واقع شده است و به همین دلیل یکی از دیدنی‌ترین چشم‌اندازهای منطقه به‌حساب می‌آید.
- این کلیسا به دلیل معماری سنگی، گنبد ۱۶ ضلعی و پلان صلیبی‌شکل، یکی از ارزشمندترین نمونه‌های معماری مذهبی ارمنی در ایران به شمار می‌رود.
تاریخچه کلیسای زور زور ماکو
تاریخ ساخت کلیسای مریم مقدس زور زور به سال‌های ۱۲۹۸ تا ۱۳۱۴ میلادی برمی‌گردد. این کلیسا را اسقف زکریا، اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس بنا نهاد. هدف از ساخت این کلیسا ایجاد یک مرکز آموزشی و مذهبی برای آموزش روحانیان ارمنی منطقه بود. در آن دوران، اختلافاتی بین کلیسای ارمنی و کلیسای کاتولیک به وجود آمده بود و همین باعث شد که اسقف زکریا برای ساماندهی فعالیت‌های مذهبی و جلوگیری از بیشتر شدن اختلاف‌ها، تصمیم به ساخت این کلیسا بگیرد.
این کلیسا در قرن چهاردهم میلادی محل اقامت هوانس زورزورتسی بود که در زمینه تعلیمات دینی و ادبی چهره شناخته‌شده‌ای به‌حساب می‌آمد. نام امروزی این کلیسا هم از نام همین فرد گرفته شده است. پس از مرگ او در سال ۱۳۳۸ میلادی، مرکز آموزشی زور زور کم‌کم رو به افول رفت. البته تا اوایل قرن هفدهم میلادی این محل هنوز هم یک مرکز مذهبی فعال بود اما با افزایش ناآرامی‌ها در منطقه و جنگ‌های ایران و عثمانی، رفته‌رفته متروکه شد.
علت جابجایی کلیسای زور زور
در سال ۱۳۶۶، پروژه ساخت سد بارون در محل قدیمی کلیسا آغاز شد. طراحی سد به‌گونه‌ای بود که پس از ساخت و آبگیری، کلیسا کاملاً زیر آب می‌رفت. از این رو برای جلوگیری از تخریب کامل کلیسا، در سال ۱۳۶۷ این کلیسا با همکاری سازمان میراث فرهنگی ایران و گروهی از کارشناسان ارمنستان به نقطه فعلی منتقل شد.
برای انتقال این کلیسا ابتدا هر قطعه سنگ شماره‌گذاری شد و بعد کلیسا سنگ به سنگ جدا و به محل جدید منتقل شد. موقعیت فعلی کلیسا ۶۰۰ متر با موقعیت قبلی فاصله دارد و ۱۱۰ متر هم بالاتر از محل قبلی است. نکته جالب اینکه کل عملیات تنها در ۲۵ روز انجام شد و به همین دلیل یکی از نمونه‌های موفق جابه‌جایی بناهای تاریخی در ایران محسوب می‌شود.
معماری کلیسای زور زور ماکو
همان‌طور که گفتیم، کلیسای مریم مقدس زور زور به لحاظ معماری یکی از شاخص‌ترین کلیساهای ارمنی در سده‌های میانه به‌حساب می‌آید. پلان این بنا صلیبی‌شکل است و برای ساخت آن هم از سنگ‌های تراش‌خورده استفاده شده است. نکته مهم اینکه در ساخت این کلیسا از هیچ ملاتی استفاده نشده است؛ در واقع سنگ‌ها به‌گونه‌ای تراش خورده‌اند که دقیق رو هم چفت شوند.
ابعاد و ساختار کلیسا:
- طول بنا: حدود ۷٫۲۳ متر
- عرض بنا: حدود ۵٫۱۰ متر
- ارتفاع: بیش از ۱۲ متر
- ورودی: تنها یک ورودی در بخش غربی بنا
- سقف: گنبد ۱۶ ضلعی با چندین نورگیر
تزئینات بنا:
کلیسای زور زور برخلاف بسیاری از کلیساها و بناهای مذهبی بزرگ، تزئینات خاصی ندارد. با این حال مهم‌ترین عناصر تزئینی آن را می‌توان موارد زیر دانست:
- نقش‌های صلیب روی سنگ‌ها
- ستون‌های تزئینی کنار پنجره‌ها و نورگیرها که به قوس‌های جناغی ختم می‌شوند.
نکته: روی دیوار کلیسا یک کتیبه به زبان ارمنی وجود دارد که دلایل انتقال بنا را توضیح می‌دهد.
ویژگی‌های فضای داخلی:
- چهار طاق با قوس‌های بیضی شکل
- چهار نورگیر در چهار ضلع بنا
هزینه و نکات بازدید از کلیسای زور زور ماکو
بازدید از کلیسای مریم مقدس زور زور برای عموم رایگان است و محدودیت زمانی مشخصی ندارد؛ با این حال لازم است که به نکات زیر توجه داشته باشید:
- به دلیل قرارگیری کلیسا روی تاج سد بارون و نزدیکی به مناطق مرزی، ممکن است گاهی برای ورود به محدوده سد نیاز باشد با نیروهای حفاظتی هماهنگ کنید.
- برای بازدیدهای گروهی بهتر است پیش از حرکت با اداره میراث فرهنگی ماکو هماهنگ کنید.
- درِ کلیسا بسته است و تنها می‌توان از فضای بیرونی بنا و محوطه اطراف بازدید کرد.
- در محوطه اطراف کلیسا فروشگاه و سرویس بهداشتی وجود ندارد. در صورت نیاز به استراحت یا خرید، باید به روستای بارون یا ماکو بروید.
- این منطقه کوهستانی است و ممکن است در زمستان با بارش برف یا یخ‌زدگی مسیرها روبرو شوید؛بنابراین ترجیحاً این فصل را برای بازدید انتخاب نکنید.
- با توجه به اینکه این بنا جزء میراث جهانی به‌حساب می‌آید، از تکیه دادن به دیواره‌ها، نوشتن روی سنگ‌ها یا هرگونه آسیب‌رسانی به بنا خودداری کنید.
بهترین زمان سفر به ماکو
ماکو یک شهر سردسیر با زمستان‌های طولانی است؛ بنابراین بسیار مهم است که چه زمانی را برای بازدید از کلیسای زور زور و دیگر جاذبه‌های منطقه انتخاب می‌کنید. به‌طورکلی بهترین زمان سفر به ماکو، بهار و تابستان است که هوا عالی، دریاچه سد بارون پر آب و مناظر اطراف هم در زیباترین حالت قرار دارند.
جاهای دیدنی نزدیک کلیسای زور زور
با توجه به اینکه کلیسای زور زور در یک منطقه تاریخی–طبیعی قرار گرفته است، اطراف آن جاذبه‌های متعددی وجود دارد که در ادامه به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت.
دخمه سنگی فرهاد
دخمه سنگی فرهاد که با نام‌های «بام فرهاد» یا «ایوان فرهاد» نیز شناخته می‌شود، در دل صخره‌ای بزرگ تراشیده شده و قدمت آن به قرن هشتم پیش از میلاد و دوران اورارتویی برمی‌گردد. این دخمه دو اتاق و ورودی دارد که در انتهای یک راه‌پله سنگی قرار گرفته‌اند.
روستای گردشگری رَند
روستای رند به دلیل طبیعت روستایی، خانه‌های بومی و باغ‌های کوچک، یکی از بهترین جاهای ماکو برای آشنایی با سبک زندگی مردم محلی در منطقه ماکو است.
قلعه قبان (قلعه قابان)
قلعه قبان حدود ۶۰۰ سال قدمت دارد و در بافت قدیمی ماکو قرار گرفته است. این قلعه ۲۵۰ هکتار وسعت دارد و بخش‌های مختلفی همچون شاه‌نشین، چندین برج و یک حمام دارد. این قلعه به دلیل اینکه در ارتفاعات ماکو قرار گرفته، چشم‌انداز زیبایی به مناطق اطراف و شهر دارد.
خانه سنگی جمال‌خان تیموری
خانه سنگی جمال‌خان تیموری یکی از بناهای مهم دوره قاجار در ماکو است. این خانه دو طبقه، حدود ۶۰۰ متر زیربنا دارد و بخش زیادی از آن با سنگ ساخته شده است. بازدید از این خانه برای علاقه‌مندان به معماری قاجاری و بناهای سنگی تجربه جالبی خواهد بود.
آرامگاه ساندوخت
آرامگاه ساندوخت روی ارتفاعات شمالی قره‌کلیسا قرار دارد. این بنا مکعبی شکل است و بر اساس روایت‌ها، آرامگاه ساندوخت، دختر پادشاه ارمنستان است که به دلیل عقاید مذهبی‌اش کشته شد. این آرامگاه هم‌زمان با ساخت قره‌کلیسا در قرن چهاردهم میلادی بنا شده است.
پل قره‌کورپو (پل سیاه)
این پل تاریخی در شمال ماکو و نزدیکی محل تلاقی رودخانه‌های قره‌سو و زنگمار قرار دارد و قدمت آن به دوران صفویه برمی‌گردد. پل قره‌کورپو سه دهانه دارد و با سنگ‌های آتشفشانی سیاه و سفید ساخته شده است.
قلعه سیاه
قلعه سیاه از آثار تاریخی منسوب به دوره اورارتوییان است. این بنا روی صخره‌ای از مواد مذاب منجمد قرار گرفته و برج‌ها و دیواره‌های آن همچنان قابل مشاهده هستند. با توجه به ویژگی‌های معماری و جنس سنگ‌ها، این قلعه احتمالاً در قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد ساخته شده‌اند.
کاخ باغچه‌جوق ماکو
کاخ باغچه‌جوق یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی ماکو است که در دوره قاجار ساخته شده و در روستایی به همین نام قرار دارد. این عمارت در باغی وسیع به مساحت حدود ۱۱ هزار مترمربع ساخته شده و تنها ۶ کیلومتر با شهر ماکو فاصله دارد.
این کاخ به دستور اقبال‌السلطنه ماکوئی، از سرداران مظفرالدین‌شاه قاجار بنا شد و از ویژگی‌های قابل‌توجه آن می‌توان به تلفیق معماری ایرانی و فرنگی (به‌ویژه معماری روسی) اشاره کرد. در فضای داخلی کاخ هم تزیینات متعددی از جمله گچ‌بری‌ها، نقاشی‌های دیواری و عناصر تزئینی اروپایی وجود دارد و به همین دلیل این عمارت یکی از نفیس‌ترین بناهای تاریخی منطقه به‌حساب می‌آید.
سخن آخر
کلیسای زور زور یکی از خاص‌ترین بناهای مذهبی و تاریخی شمال غرب ایران است که به دلیل ثبت در یونسکو، شیوه جابه‌جایی کم‌نظیر و معماری خاصش اهمیت ویژه‌ای دارد. با توجه به اینکه این کلیسا در ارتفاعات ماکو قرار گرفته، با بازدید از آن می‌توانید از مناظر بکر اطراف هم لذت ببرید.
سؤالات متداول
ثبت دیدگاه اولین نفر باشید که نظر می‌دهید.